Lanbide zaharrak

-Jendia ibiltzia, baxoerdiya 'ta ardua 'ta zea pixka 't saldutzetik eta holaxe ibiltzen zen.
-Gaiñea ez al zen, itzaiya asko ez al zen ibiltzen hemen?

-Itzaiya bai.
-Itzaiyak 'e bai.
-Nondik jeixten zin haik, zekin jeixten zin? Eurrakin 'o hola?

-Eurra, eurra.
-Eurra.
-Hoik dena lorra kartzen zuten. Zuz gurdiya motxa, aurrin errueda zeak. Geo tronkua han jarri, lotuta. 'Ta geo arrastaka gaiñeakua.

Kusi al ttuzu? Lorra, horrei hola deitzen ziyoten, ez?
-Hoi zer zen menditik eurra atetzeko?
-Bai.
-Bai

-Dena basua, nola sango zaittut. Eurrakin ordun asko baliitzen zen. Eurra gaur berrin gauza asko daude. Inoxidable, plastiko, gauza, gauza asko itten dia.

Biño eurrakin gauza asko. 'Ta mateila, ni akortzen naz bertsuak 'e jarriyak. Pertika barko batentzat itteko nola karri zuten zortzi iri paren arte.

'Ta kosta ziyoten ikaragarri. Hoi Oianlekun ez dakit nondikan , haitza izango zen hoi. 'Ta arrastaka karri izandua 'ta hoi akortzen naz. Bertsuak 'e badia.

-'Ta geo ze itten zin itzaiy haik ... ?
-Itzaiyak: Aotxa, Eute, geo Joxe Juan Iragorri beak hiru 'ro lau iri pare izaten zittun. 'Ta hortatik bizi zinak 'e asko zin.

Eutek ez zun baserriyik eta ezere 'ta Altzibarren bizitzen zen. 'Ta iriyakin lanin 'ta harrekin. 'Ta Aotx hoik 'e bai, Ugaldetxoku hoik 'e.

'Ta iri pare asko zin tokiyan tokiyan.
-Hemen Karrikan zeiñek zittuzten?
-Karrikan hemen askoik iri pareik ez zen.

-Hemen Karrikan lembiziko nik gue attai aitzen niyonez nik gouan dakatela ez. Miño Eiziarkua, Letekua, Leteko...
-Bai, itzaintzan ibiltzen zinak biño behiyakin.

-Behiyakin.
-Behiyakin.
-Behiyakin nik beti...

-Gue atta bea zena...
-Gue attak saten zun behiyakin jon eurrak bajatzea 'ro zea 'ta illunarrin Karrika torri 'dia.

'Ta hor behiyak biali ttuzte itxea. 'Ta bea tabernan. Eiziarkua 'ta Letekua biyek, bi koiñaduk haik. Bai, bi koiñaduk. Eta biyek eta.

Goizin ez dakit ze ordutan zea, jakiña behiyak 'e nekatuk eongo zin 'ta. Nombaitt 'e Arraskutikan Arburura bittarteko hor estrata ordun. 'Ta estrata hortan geldittu 'ia behiyak eta bertan eon.

Eta jon dia itxea itzaiyak eta aziendik itxian ez. 'Ta gue atta suiya Eiziarkuk 'ta hura amona. Zea etorri zila beak eta ez zela, zea, aziendak ez zila ailletu.

'Ta gue atta torri 'ta bi bei parik ben gurdiyak 'o zeakin Arraskuko estratan geldittuk harrapatu zittula. Harrek beti hoi saten zun. Oaiñ, ni ez naz akordatzen hoi zela.

-Hoi eun batin ...
-Biño nola, hoi geo Joxe Juanenak eta hoik bai. Hoik, hoik akortzen naz. Hoik gu giñan dembuan zin. Biño attona, haik bi attonak lenokua zen haina.

-Hoi dembo batin. Aziendakin, ahal zuna, jornala atetzeko. Gue atta bea aittu zen, Arlepon minak izaten 'men zin, Arlepon. 'Ta metalketan 'ta. Ez dait noa eamaten zutela, puertoa ez dut uste.

-...zittun attak eta.
-Bai, 'men zittun eun hartan eaman berrak lareunta ez dakit zembat.
Denak batea?

-Bai.
-'Ta nola eamaten zittun?
-Itxe, urtian behin itten ba billuadliy hoi 'ta.
-A...
-Itxe askotan baitzen ardiya ordun.

Batek hogei izango zittun, bestik hamar izango zittun, bestik berrogei. Denak pilla batin hartu 'ta Prantzira.
-'Ta golpin saltzen zin hola haimbeste 'ta e?

-Bai, bai.
-'O ya artaldia kendu nahi zenulako?
-Ez,ez ez.
-Hortako itten zenun saltzeko?

-Beste hiruroeita hamar 'o geldittu zin. Bai. 'Ta handik bi urteko 're zeilaira iña (?).
-Karo. Karo. Beste ardiyakin...
-Hoi izaten, produziyo haundiya zun harrek.

Bildots mordoska utzi hazitzen 'ta. Haik gehiyo 'ta hurrungun. Gerra, hoik kamiyuk in biño lenotik.
-Karo.
-Mendi onak zin hoik.

-'Ta geo Epele harrek nola eaman 're zittun?
-Oiñez.
-Oiñez Frantzira?
-Oiñez, oiñez.

-Mendiz eamango zittun?
-Mendiz, mendiz. San Antonen barrena. San Antonen barrena.
-'Ta geo hara jon 'ta han 'e empletu berko zittun?

-Bai, hara eaman ezkio. 'Ta hoik han, horrek ureiño eamango zittun, noski. Urin pasten zittuzten. Endarlatsako irriyu hortan pasa ber zittuzten nun 'o han.

-Bai 'ta baten bat ittotzen bazen, dirua galdua.
-Bai, bai. Galduko zuten.
-Bueno geo karo saldu, garestiyo salduko zittun harrek. Irabazten ate berko zun.
-Han eosten zizkana bazun baten bat 'o.

Durik gabia harrek. Ordun ardiya asko joten zen Prantzira. Bai.
-'Ta han bertan ez 'o? Nolatan eamaten 'te zun, 'o hemengo ...

-Oaiñ asko itten 'men da bertan. Ordun ez 'men zuten kostumbri hura. Eosi. Uan berriz, horrengatik ez 'men da tirik oain. Bertan bertakua itten hasi 'men zin.

Asko kostatzen hemendik eosita 're 'ta. Numbatte idea berriyak hartu zittuzten'ta. Oaiñ hemengua izorrai.

-Gue attak akortzen naz ni, ni oso umia nitzan ordun biño, saldu zittun berrogei kolpe batin. Zazpi duro 'ta erdi bakoitxa. "Hoi diru aldiya hartu du Txaundok!" harrittua jende guziya.

Prantzira jon zin erdiyak. Epeleko Leon tratantia dembu haitan.
-Al zen?
-Inguru hotan azienda guziya harrek eamaten zun.

Gizon motz bat. Aranaztarra zen.
-Epeleko, hua.
-Epeleko attona.
-A.
-Epelekua.

-Joxe Luix, oango Joxe Luix.
-Hoin attona. Hoin aman atta.
-Bai.
-Bai, Aranaztarra. Leon Iparragirre. Zazpi duro 'ta erdi.

-Harrek...
-Zortziña duro eskatu. 'Ta: "Eez, duro erdi bat bajatu berko 'uk". 'Ta hara, zazpi duro 'ta erdiyan berrogei ardi.
-Berrogei ardi.

-Ez zun beiñ 'e humbeste diro kusiya izango.
-'Ta krixton, krixton diro pilla. Bai.
-Joe.
-Ardiyak beixi, larogei 'ro karri zittun. 'Ta haitan beak nahi zittunak beixi zittun.

"Beno hemendik hamabost bat eunea 'ro billuko ttuk, abisten ditenin noixko billu". Ordun biali zittun denak ez markatu, ez deus 'e. Biyek 'e bazuten haik begiya e.

Guriak bazakin seuru harrek zein ardi beixi zittun. Larogei izango zin gutxinin han 'ta. Baita harrek 'e. Geo billa torri zenin "Karri al ttuk ?". 'Ta len aiña ez zittun karri biño harrek beixitakuk bai. Beira jarri 'ta "Hemen ttuk bai noski".

'Ta igual zu beimpin hor 'zango 'ia zuk beixitakuk. 'Ta beiya, hua beiya, denak iualtxuk izaten dia hoik.
-Bai, bai. Nik ez nittuke ingo.
-Nik izautzen ttut, nik izautzen ttut bai biño. Joño!

Bat baten ukerrik gabe. Biyek 'e beitu haik.
-Joe. Karo gaiñea horta aitzen dena'ta gehiyo. Artzaiyak 'e bai biño.
-Tratantik beak 'e bai.
-Karo.

-Harek beixi. Brusa haundi bat ya belauneiñokua, dembu haitan brusakin ibiltzen zin, asko bintzat. Harren zeatik, izaten zun harrek barrengo aillekatik patrika haundi bat. 'Ta handik atea 'ta taka-taka patu.'Ta hartu ardiyak eta martxa.

- Zeana, e... Oilluak 'ta 're bazenittuzten zuek?
- Bai.

- Nola... Nola izaten zin batzuk hazitzeko uzten zin, bestik arrautzetako... Ze, ze klase izaten zin oilluak eta?

- Oillua... Oillua ordun asko izaten zen pinttarra. E... bai, e... Uan generalin oillo gorriya 'ro izaten da... Ordun pinttarra asko izaten zen. Lepa soillak 'e bai. Oillo lepa soilla 're asko izaten zen. Eta pinttarra hoi txuriya 'ta beltxa izaten zin eta hoik arrautzan kaskara txuriyouo

itten zuten. Eta gorriyak eta, berriz, kaskara gorriyokua. Eta gaiñekun, e... Oilluan difentzi haundiyik ez zen izaten, oillarra, oillo bakotxeko oillarra, igual bi 'ta izaten genittun, eta geo oillaskua itten genun asko, saltzeko 'ta... Itxian jateko 're bai, biño saltzeko gehiyo.

Eta geo oillasko hoitatikan urtian hiru kapoitako zikitu itten genittun. E... Zea nausiyaiy iamateko pare bat gehiyo 'ro itten genun, e... Zikitu 'ta ondorin igual batzuk e... Ongi ez zin sendatzen edo eta hortako beti bat gehiyo.

Eta eamaten genittun Aramburuko Anttonina zikitzea. 'Ta harrek zikitzen zittun, kostillan tartetikan ebaki ttiki bat itten ziyon eta zea, zikitu, berriz josten zittun, eta berriz bueltan. Eta ni ailletu izandu naz bi bider, bea miñez ohiyin, eta ohiyin zon lekuan oillaskuk zikitu zin.

- Joe.
- Bai.
- Fama haundiya zun, e?

- Bai. Eta geo e... Kapoiya zikitu ondorin hasitzen zaiyo lumajia 'ta kamitzen. E... Isatsa aldeko luma 'ta haundiyuo itten zaiyo, disdira haundiyogukin, eta e... Hartzen dute beste forma bat. Oillarra 're ederra da, biño kapoiya oaindikan ederraguo. Bai. Eta gizenuo 're bai izaten da.

- Ta horregatik zikitzen zenuten?
- Bai. Horrengatik zikitzen dia.
- Haragitako.

- Haragi gehiyuo eta itxura ederrangatikan. Bai.
- Karo, gaiña geo biziyik eta iamaten bazen, itxurak 'e zeikusi haundiya.

- Bai, bai, bai. Bai, batez ere isats aldeko lum hoik, oillarrak biño 're oaindikan 'e haundiyoguk izaten zittuten. Eta koloretsuok, brillantik, ederrak, oso ederrak.

Eta geo oillarra tontorra gorriya 'ta haundiya izaten dun bezela, kapoiyak izaten du ttikiyugo 'ta txuriyuo. Bai. Eta hura 're itten genun...

Trixtia zen. Ni akortzen naz ni, guk, mutikoxkorretan eskola Santanderrea joten giñan. 'Ta.
-?
-Ez. Zea Martxelina, Portuberriko Martxelina. Esko... Hor eskola man zun harrek.

Gaztiantzat. Barriyoko gaztiantzat.
-Martxelina zea?
-Hil zen.
-Bai. (?)zen zea?
-Bai

-A! Harrek mate al zun?
-Harrexek maten zun. 'Ta hara joten giñen 'ta jon biño ez askotan nahiyo jon 'ta. Hasi, sartu 'ta seittun errezun 'ta errezun bukatzen genun.
-Dotriña.
-Dotriña dena. Dena dotriña.

-Sagradua.
-'Ta beak sumar bakarra zekin. Hua ikasi genun seittun. Handik aurrea ez zekin 'ta nola eakutsiko zun 'Ta guk ez ikasi.

-Hoi da marka!
-Geo, bai. 'Ta geo haarrek 'e utzi... haundittu giñan pixka 't. Haundittu giñan 'ta nombaitte zerbaitte gehixio eakutsi nahi 'o (?). Trumoiyan bi, bakizu prailia. 'Ta hua hor ai zen Txaundoko eslian ikatza itten.

-Bordaberriko azpiyan?
-Bai, hor, hor, hor. Ez leku errin gaiñea.
-Toki elutsa 'ta.
-Bai. 'Ta hor 'ta zea harrek emango ziula, aleiya, lekua jarri ezko.

'Ta nonahi umia baizen. Txaundon 'e umia 'ta denin 'ta. Hala, zea Txaundoi permisua eskatu 'ta beak eman permisua 'ta Bekoerrotan arratseko eskola maten zun harrek, prailik. 'Ta hara joten giñan 'ta hasi gu hasi 'ta belaxe naastu zen.

-Bai. Nahastuta ayuntamientoko tximiniyak eta bota.
-Bai. Bai, bai, ba hortxe hasi zen. Bai, bai 'ta gue (?). Gu eskola bukatzen. Geo deus ez 'ta.

-Bai ordun...
-'Ta hua zer zen gehixio ikasiya 'ro?
-Praile ibilliya 'ro.
-Fraile fraile 'o zerbaitte hola... Bai.
-Zerbaitte, fraile saten ziyoten

-Praile jon 'ta ibilliya. Askoik ez zun jakingo. Bazun eskola pixka 't, bazun! Bai, guk harrek aiña jakiñ ezko... Bai harrek. 'Ta halaxe 'ta hortxe, geo eskola jon biño nahiyo 'zaten genun askotaze attak goizin: "Bueno goizin goiz berua heldu da 'ta muittu!"

Mutikoxkorra 'ta muittu 'ta behiya aurrea zelaira 'ta hantxe behiyan aurrin hara 'ta honea, hara 'ta honea. Hantxe bueltaka,nahiyo eskola jon biño. Geo nola ikasi? Nola ikasi geo?

-Ordun nik uste 'ut, orduko zea zen dotriña. Hoa beimpin ikasi ber zenun.
-Bueno! Oan, oan dena aztu! Nei beimpin aztu zitt dotriña, biño...
-Kumuniyo haundiya iñ ezkio... Bat morroi

-Bai, bai, bai, bai.
-Bestia zuk san zuna. Ardiyakin 'o.
-Lanea.
-Lana, lana, lana.

-Bai, bai, bai, lana.
-Orduko zea hoa zen.
-Bai, 'ta gaiñea arratsin. Ni eoten naz pentsatzen 'ta arratsin juntatu 'ta beno, denantzat lana izaten zen arratsin 'e.

Batzuk artoaletzen.
-Bai, bai. Denantzat bazen, denantzat.
-Beste batzuk, bai. Beste batzuk beste zerbaitte lana. Denak 'ta. Bestik, emakumik, berriz apaiya jartzen 'ta. Taluk erretzen 'ta

-Bai.
-Talua.
-Batek nahikua lana izaten zun!
-Gerra torri zenin 'e talua premiyin 'ta jan genun, biño aurretikan 'e talua jaten genun guk e! Gerra aurretik e!

-Zea ogiya bezela?
-Bai. Ogiya tortzen zen biño... Hau ber baizen asko!
-Bai, jo!
-'Ta famili haundiya zen lekuan... Iandin karri ogiya,

kartzen zen puxka 't 'ta harrekin prezisunak, lanea jon ber zunak eta, mendira jon ber zunak 'ta bokaillua 'ta hola. 'Ta gaiñeko itxekuntzat talua. Talua 'ta pozik gaiñea!

- Bai badijua.
- 'Ta Adurizenin ze hasi ziñan? Zer zenittuzten familikuk 'o bestela?
- Ez, oso izaunak. Gue... esto, Iturriotzen gu ga gu Iturriozkuk eta haik 'e lenguk denak zin

Iturriotzen gue itxian onduan, bat hemen... oseake, itxe kontran bizi giñan. Bi familiyak. Eta geo haik in zuten itxia, zea, sagardoteiya Aduriz, zenin han. 'Ta geo in zin haik hara jon, 'ta haik han 'ta guk Iturriotzen seitzen genun, 'ta hola.

Miñon eunero joten nitzan lanea, hara joten nitzan, saardotegira.
- 'Ta saardotegiya zon oain don toki berin?
- Bai. Toki berin bai.

- Tokin berin zon, Aduriz.
- Bai, bai, han. Hantxe, 'ta hara joten nitzan ni lanea.
- 'Ta ze lan itten zenun?

- Bo! Denetikan! Jesus, Maria Santisima!
- Tokatzen zen guziya?
- Tokatzen zen guziya. Ez zen "hau in zazu 'ta hoiy utzi zazu" ez.

- Dena in ber?
- Dena. Posible zun guziya in 'ta ezin dena "beno, bihar ingo dut ezin baldin badut gaur". Miño ez, gañekun egunero joten nitzan. Pasa zen hango zea.

- 'Ta ze itten ziñan: etxetik eunero jon 'o han bizi ziñan?
- Ez, etxetik eunero joten nitzan, bai. 'Ta haik zin Iturriotzen leheno bizitzen zinak ne itxian ondo-onduan, ne itxia eta haina pegante. Konfintza haundiya genun. Etxeku bezela giñan.

- Miño patu 'ta ingo zizuten ez?
- Bai, bai. Bai, debalde e'nitzan jongo. E'nun itxian sosik nik.
- Bai miño... izaunak zilako 'ro...

- Bai, izaunak zin miñon, jolin, lana in da geo pena da deus ez izatia 're.
- Klaro, ordun ber gañea.
- Hombre! Beti ber da miño, gue itxian gutxi sartzen zen 'ta.

- Zer zenuten? Baserriya?
- Guk? Ez, ez genun baserriyikan. Atta perratzallia genun 'ta perratzallin lana 're halako mokua zen, 'ta gañekuk, pues... lanea. A trabajar.

- 'Ta zer zun, etxian bertan perratzen zun?
- Attak? Bai. Bai noski, e? Bai bai, etxian zun.
- Errenteiyan.

- Beno lendabiziko itxian jarri zun harrek. Etxian zun perratokiya miñon geo... ez dakit nola zen ordun... ordun 'e izaten zin zeak... bakotxak ez dakit zenbat zea ber zun... jesus! zerbatte bazittuzten, ber zittuztenak 'ta guriai lehendabiziko behint...

betenayuk 'o ez dakit zeñ, 'ta guriai lehendibiziko, 'ta in zuten ordun despatxatu in zuten guria. 'Ta geo pues Errentiyan hasi zen, beste launa, franzes bat hartu 'ta biek hasi zin. 'Ta han aittu zen, aspertu zen arte 'ro, gauza zen arte 'ro, han seittu zun. 'Ta hola.

- 'Ta gaiñeko senidik e lanin aittu berko zuten?
- Gaiñeko senidik 'e bat aieka batea 'ta bestia bestea 'ta denak a trabajar. Han ez zen iñondikan tortzen.

- Karri in ber?
- Ama 're oso zea eoten zen, hanketatikan eta mintxo 'ta, denak nahiko lanakin. Ba al dakizu zer den nahiko lana?

- Ez. Guk ez dakigu.
- Ez dakizute. Nik ikasi ttut ba denak.

-'Ta zu gotzen al za bordatan ardiyak eukitzen zinik eta?
-Bai.
-Oan ya geiyenak...
-Bueno jenelin azken aldea eoten zin antxuak. 'Ta pentsua itten zen lizar hostua, San Juan hillan moztu.

Ekaiñin. Moztu, bi urtetik 'o hola mozten zen 'ta dena hola tipo hontako adarra. Hua sekatu ongi. Eta geo ardi, jarri sotun hola sarde bat lurrin sartuta sardia 'ta harrei lotu, adarrak joten zin hola bi ailleketa, taka.

'Ta hua jaten zuten. 'Ta geo 'zaten zen San Juantan ebakiya hua re, iatzia. 'Ta izena zun iatze-ximela. 'Ta iatzi hura iuzkitan 'ta xekatu, belarra bezela 'ta gelditzen zen berde-berdia.

'Ta geo okiyo, gustuo jateko gatza bota. Gazitasun harrei okiyo heltzeko. Or, ordun izaki ordun 'e ben zeak,.
-Trukuk.
-Trukuk. 'Ta hola .
--'Ta umaitteko 'ta zea hoi 'ta nola izaten zen, hariya bota 'ta geo hariya kendu 'ta hoi nola zen?

-Hoi, hortan 'e sesiyo gaitzak izaten zittuzten, denak batea bota ber 'zaten zittuzten. Denak fetxa berin.
-'Ta hoi zertikan?
-Geo denak batea tortzeko. Oaiñ urte guziyan 'zaten da arkumia biño ordun ez. Ordun temporada batin denak batea.

-'Ta hoi zertik izaten zen?
-Ui! Hua 'zango zen ordun legia 'ta...
-'Ta ordun ze hariyik ailletzen ez denantzako 'ro nola izaten zen?

-Hariyak ailletzen zin, biño denak temporada batin. Oaiñ urte guziyan 'zaten da hariya libre. 'Ta horrengatik 'zaten dia oan bateko indiziyukin 'ta besteko zeakin urte guziyan arkumia.

-Biño len dena batea?
-Dena batea.
-Eta ordun urte guziya ezingo zen hariya euki artaldin?
-Ez, ez, ez. Bereixi itten zittuzten.

-'Ta ze itten zen hariy hoikin?
-Hariya itxian preso sartu.
-A... Kastigo.
-Kastigo. 'Ta geo be garaiyin bota. Pixkat lentxio botia baldin bazen 'ta bai alkarrekin sesiyo errak eta zeak.

-A! Artzaiyak beak ben artin?
-Ben artin.
-Karo... Karo gaiñea batek lenoztik eukitzen bazun geo lenoztik salduko zittulako 'ro halakon bat...
-Bai. Halakon bat.

-Oan biño artzai geiyo izango zin hala 're len?
-Bai, artzaiyak iualtxo, ardiyak gutxiyo. Oan artzai gutxiyo da biño ardi geiyo. Hoixe da, hor do diferentziya. Leno itxe geiyotan 'zango zen, biño kantidade gutxiyo. 'Ta oan itxe gutxiyotan kantidade geiyo. Ba hor por estilo.

Horrengatik dia Oiartzunen hazi, animali geiyo. Bat, parte bat, leno ibiltzen ez zin beiyak, beiyak 'biltzen dilako. 'Ta gaiñea beiyak, bei bakotxak hamar ardina jaten du, harrek tripa haundiya 'u.

Hara zembat ardin jana jaten dun harrek. Leno ez zena. Hoi! Difentziya hoixe.
-'Ta ardiya eosi 'ta nondik itten zen atta?

-Mm?
-Ardiya eosi ber bazen 'ta? Zuen artin 'o?
-Bai... Oan bezela iual.

-Batzuk gaiñea, arkume batzuk salduko zin biño beste batzuk utzi ingo zin...
-Bai, aurreko, aurreko utzi 're bai.

-'Ta hoi nola izaten da geo artantxua 'ro ze izaten da urte bat euki arte ez du eukitzen?
-Ez. Oan umatzen dia urtekuk 'ta dena e! Biño ordun milagro ikarriya izaten zen, ez baizuten muturretik jaten 'ta ahulak eoten zin 'ta nola hartu umia...

-A...
-Biño oan urtekuk iual umatzen dia. Den denak ez, biño geinak bai.
-'Ta ardiyak ze gaixotasun eukitzen du atta?

-Ba!
-Bai al da hola zerbaitte gaixotasun ardiyana 'ro zea itten yona?
-Ardiyak gaixotasuna, nik ez dait ba, gibeletik iual 'ta kojo 're bai askotan 'ta... Gibeletik jenelin.

-Hanketatik 'e bai?
-Hanketako miñak eta?