Gerra garaian

- 'Ta ne ahizpa Garroko Ixiar ttikiya besuan 'ta ne koñadua soldadua herittua Garmendira, 'ta ordun san nun: "Hau ze heldu da honea soldadu horrekin?" 'Ta "Maitxo, zein zu hau?" "Neska, hola 'ta hola, lengun torri zin soldadutakua.

San geniyon zerbatt pasatzen baziyon tortzeko 'ta herittua do 'ta nola utziko nun ba kalin? 'Ta itxea..." " Ez, ez, ez" gue amak san ziyon: "erki in 'zu! Nola utziko 'zu ba kondiziyo hoitan mutilla?"

- Eondu zen gue itxian bi hillaete t 'erdi bai! 'Ta azkenin...
- 'Ta kurak eta?
- Kurak? Bakaillua jartzen ziyoten arratsin heridan...

- Gaixtotzeko!
- Ez itxitzeko! Bestela soldado jon berko zula seittun 'ta!
- 'Ta gu gaztiuk eta, bakizu! Katalintxoko 'ta, Matteoneko 'ta gue Luixa 'ta Regina 'ta...

Maitxo... Maitxo ez, Maitxo 're han zon, biño hura ez zen sartzen holoko gauzetan. Eta, bakizu, gaztiak, grupua iñik ya...
- Nik hola aittua baidut hoi...

- Eta...
- Gatza 'ta...
- Haik bakaillo azala jartzen! 'Ta goiz batin, pes ni betti jon nitzan.

Ibiltzen giñan soldado tartin 'ta rekete artin... Biño soldaduk zin ordun 'ta difentzi eerrako komportamentua! Jesus...! Militarrak, bakizu, beti izandu dia hola! 'Ta bai han 'e, e! Edukaziyo batekin 'ta... Gaiña beák 'e janak eta oso goxuak eta onak itten zittuzten 'ta...

Gui iruitzen haik txarrak ber zutela, pentsatu! Saten zuten: "¡Bajar una cazuela, que os damos carne bien rica!" Han izautu genun guk rekete bat, zea, Elias, eta... Pamplonakua. Eta behintzat, zea, herittu zen mutill hoi 'ta gue itxea.

'Ta, gue itxian gazte hoikin arratsetan 'ta sukaldin... Txistoso porrakatua zen, juerga gaitzak. 'Ta, betti jon nitzan 'ta, ze hoi, teniente bat han.
- "¿Aquí hay un soldau, no?

- Bian non itten zuten sua? Non itten zuten sua? 'Ta kazulak eta manitu?
- Ui! Bian, ataiyan!
- A! Kampun.

- Eta... San zin: " ¿Aquí hay un soldau herido, no?" "Sí". Ui...! "¡pues dile que baje!" Ui...! Korrika jon nitzan 'ta Joxe Leonen kuartun lo itten zun. "¡Pascual, Pascual, hay un teniente abajo, que bajes!" 'Ta bakaillo azala izaki harrek jarriya han arratsin!

Eta nik ordun deskubrittu zer zen han! Kendu zun benda 'ta klaro, gatzan zea zui zuiya han! "¡Trae, trae un trapo mojau, trae un trapo mojau!" 'Ta Regina 'ro Liuxa 'ro ez dakit zein jon 'ta ra-ra garbittu ziyoten gorri-gorri jarri ziyoten bestin koloria eta jun zen izu batekin!.

"¿Aber ese brazo?" Klaro! Ese brazo uaindikan itxi gabia! Bakaillo azalakin oandikan han 'ta! "¡Bueno pues, ya te falta poco y Pascual, cuando se te cure, pasas por la comandancia, e! ¡Ya se a terminau tu plazo!" Harrek bai poz erra, ez ziyolako izautu ze jarri zun han!

'Ta iondu zen, oaindikan 'e dembo mordoskan iondu zen jon gabe! Akortzen naz jon zenin, eske senide bat bezela genun ya! 'Ta akortzen naz ni zea... Lukas 'e soldado jona zen ya! Eta hura frentin 'ta hura martxa 'ta... Ni nearrez 'ta nola ez niyon aiyoik esan!

'Ta zubiyan gaintikan aiyo in zigun hola! Biño harrek: me voy a morir, hare be morirrekin jon zen hura.

- Handikan aurrea, bueno...! Garmendi seittun bete zen reketez... Gaiña iertzen ziyotenin beste ideatakuk zila, bueno! Ze pillak gue itxea! Pes han, han eukitzen zittuzten holoko perolo haundi batzutan rantxuk eta janak eta denantzako

'ta 're bai eondu zin demboa mordoxkan. 'Ta geo sartu zin militarrak. Biño militarrak sartu zin San Inazio eun batin. Sartu zin Aiñeko estrata hortatik goitik betti, denak, Pamplonatikan oiñez, e! Txiki-txiki iñak.

Eta hain buru zen Oiyartzungo beste... Zuek izena santa ez zazte akortuko, biño behintzat, Joxe Barbero deitzen ziyona, hura zen karlista, 'ta hura ate zen birea de guía eakusteko Oiyartzuna nondik sartu.

- 'Ta ni tolarea jon nitzan batin, builla gaitza 'ta... "Zer da builla hau?" Beitu nun 'ta estratan betti, "ai...!" Haik izuak, ordun bai, izutu giñala! "Beitu, beitu ze heldu din hemen, hemen soldaduk heldu dia!" Han torri zen ne koñadua Pascual.

Pamplonan soldado zoztenak, tropa hartu 'ta honea pasa zutenak. Eta... Bueno pes, herrira 'ta ne koñadua, geo ne koñadua izandu zena, pes Etxetxikin, karo, gaiña itten zun bero bat, izugarriya! 'Ta ura eaten, iñok ezin ase urakin soldaduk, e!

'Ta ordun san ziyoten gue, ne ahizpan suegrak san 'men ziyoten: "bueno, bakizute..." Gaiña euskeraz sumatu 'ta, harrek pozik euskeraz, ez hemengua, biñon aizi behintzat, euskeraz 'ta... "Zerbatt pasatzen bazattuzte torri e!

Pes, ze sango zattuztet ba nik, eozer gauza ber zutela, ba torri! " Gue ahizpak san 'men ziyon. 'Ta baita handikan hiru eunea, Mendingo zea hortatik sartu zen frentia, militarrana, Mendindikan, San Markoa botzen zittuzten kañozazuk 'ta gauzak.

Eta, hor herittu da ba mutill hoi, balak pasa ziyon hola besua batetik bestea. Kapitanak san 'men ziyon: "Pascual, si tienes donde esconderte, márchate." 'Ta harrek hiltzeko beldur bat bazun gizajuk! Mortala! San 'men ziyon: "pues en la casa aquella que nos dieron de beber."

"Me dijo aquella señora que fuera si me pasa algo" "¡Escóndete y no aparezcas hasta que se te cure todo!". Hura Etxetxikira! 'Ta, geo Etxetxikira 're iya San Markotikan kañonazuk sartzen zin, heiyetik sartu zizkaten.... Bi eun lenoztikan koñadua detenittua zola ayuntamentun,

kañonazua sartu 'ta juzgadua leno zea zen, oain alondigako zea hortan. Hil zen kañonazukin, bestia erittu, Rafael Iturriozko Rafael zeana, Tomaxenekuna. Eta...
- Preso zoztela?

- E?
- Preso iongo zin han?
- Detenittuk, nazionalista zea baitzen, batzokiko... Nola saten da? Batzokiko...

Jefe 'ro zona. 'Ta hoik euki zittuzten. 'Ta kañonazuk sartu 'ta hora hill in zen. 'Ta ordun pes, amona Matxiyoa, Matxiyokun parientik zin, han karo, semia ezkondua. Haik hara 'ta ne ahizpa...

- Karlistak hoikin juntatu al zin, 'o ze in zuten...?
- Bai, beira! Gerra hasi zen leno san duten bezela iandi horrekin. 'Ta handikan... bai, hiru lau eunea ya Oiyartzunen sartu zin, e.

Eta ni akortzen naz, Katalintxoko leno san dutena, familiya geunden gue itxian 'ta klaro, ogiyik ez zen 'ta ogiya billa jon ber izaten zen kalea! Eta Joxe, hil zen, hora 'ta ni giñan deneko bialtzen zigutenak, biyek edadetsu berekuk...

- Anaia?
- Ez Katalintxoko semia.
- A!

- Joxe? A bai! Altziberren!
- Eta... Behintzat, gu biyek edadetsu berekuk, hamasei, hamazazpi urte 'ta pf! Beldurrik askoik ez ordun guk eta, kalea ogiya karri ber genula! "Bale".

Baguzen hemen, Lizarrazpin barrena eta Zaku 'ta nola dia kalin? Hoin osabak eta... Haik Iturriotzen zoztenak, haik 'e kalea ogi billa! "Hara! Reketik sartu dia Oiyartzunen!" Eta Oiyartzungo beste izaun bat, heldu zen reketikin 'ta guk 'e bagenekiun ze sango ziguten.

"Hoik viva España sango digute 'ta guk agur kontestatu ber 'yogu". 'Ta "bai, hoixe in ber dugu". Karo, lembizikun...
- Karo, hamazazpi urte 'ta...

- Bai, biño, ez beldurrik lembiziko eunetan!
- Bai, biño, gehiyo, gauz gehiyo, gu bezela ez...
- Eskarmentoik 'e ez 'ta.

- ...Gu ttikiyak giñen, gu aman onduan 'ta guk ez genun zeaik, biño!
- Bai, hamasei, hamazazpi urtekin ya iertzen da...
- Bai, bai...!

- Bueno...! "¡Viva España jóvenes!" 'Ta guk: "agur!" 'Ta haik asko zekiten agur zer zen!

Gu pasa 'ta geo, haikin heldu zenak in ziyoten san gu abertzalik giñala. Jitu 'ta "¡Jóvenes, viva España!!" 'Ta Posteko Dolorexek, Iñarra 'ta hoin alkatia 'ta eondu zen horren izebak: "Jiba zizte ez bazute enteintzen".

- Kalea jon giñan, zer zen hura! Kale guziya reketez betia. Bua...! Dena hola, e! Eta kalea sartu giñan 'ta ez dut izena sango, zea, batek san zin besotik helduta, bi ahizpak zauden. San zin: "Frantxiska, hara hemen zuen ikurriña oain bakizu, ¡no os valen eta a pisar esto!"

"Zer?" "¡Sí sí!" Gaiña erderaz hitz eitten zuten. " Tienes que pisar." "Kostako zattuzte erki!" Nik buelta eman eta oaiñ bankuk eta gauzak dia, biño guk leno bian genun saardoteiya, Garmendikuk hor saardoteiya genun bian.

- Xabalen azpiyan zeona hura zuena zen?
- Bai. Eta nik betik gottiko[betik gottiko:8508] pasua banekin erki, 'ta ni pasillotik xiau....! Sartu nitzan hara, saardoteitik atera 'ta ni itxea ogiyik gabe! Biño dembo askoa e!

Biño dembo askoa e! Ez pentsa neska hoik utzi zitela ben pixkatin ben ondotik u...! Zarpatik helduta! Eta, itxea etorri nitzan 'ta ogiyik gabe 'ta: "hombeste dembun eonta ogiyik gabe heldu za?" Amak. "Biño ze aittu za oain arte?"

'Ta san niyon, atta 're han zen 'ta: "bira, jon ga 'ta holokok 'ta holokok, e, san dite ikurriña zampatu ber nula! Eta esan yotet kostako yotela erki 'ta saardoteitik barrena sartu 'ta eskapo iñ 'ta torri in naz!" 'Ta gue attak san zin: "oso erki iña! Igual da zein den koloreko ikurriña,

ikurriña oso gauza sagradua da 'ta ez da sekula hanka azpiyan ibili ber, oso ongi in zu!" Ui...! Hura poza neria!

- Guk reketik izandu genittun errak! Gue attak zea, baratzeko tipulak, oan tipula jaten dugu guk biño, ordun zeiñek?
- Ordun iñorrek ez!

- 'Ta, baratza jon 'ta, atera tipulak raka raka 'ta, gue attak, gue atta karlista zen, biño karlista fiña, e? Harrek ezin zun eaman iñoi kalteik ittia 'ta detentziyuk 'ta bueno...! Kustiyua da, "ettik iñork horretik gehiyo jango!"

Pixa depositotik hartu, porroka pixak eta tipula guziyak pixaz bete! Ala! Biñon, jon 'ta raka raka, 'ta hoi bakarra ez...! Sukaldea... Reketik oso lotsagabik zin, e! Sukaldea iyo, oliyua hartu, martxa! 'Ta Katalintxoko amona, arrontin salada zen, erderaz 'ta zean 'ta.

Geo arratsetan hola bombardeua zenin 'ta denak, argi guziyak itzaliazi itten ziguten. Eun batin han geunden zean, salan, txakurra itxekua béakin karriya zun, eta "beno... Ez gaittun ba beti nearrez eongo, e!" "Zakurra jarri ber ñeu dantzan."

Salan, sartu 'ta seittun lembiziko sillan hura exeita 'ta txakurra onduan. Txakurrak seitzen ziyon! "Aber, parra in nahi al zute?" 'ta "Bai" "Zakur hau jarri ber dut dantzan" horregatik Trinidok beti saten zin zea, la pitxita y la reina kantatzen ziyon 'ta...

"Benga, benga, aber, dantzatu e?" "la chiquita y la pirrinda no se cuantos va bailar..." 'Ta hola hasten zen eskuakin 'ta txakurra ttentte ttentte jarrita... Eta guk gutxi aski!
- Ordun 'e...

- Eta sekulako parrak itten genittun gen amon harrekin 'ta behintzat eun batin sukaldin han kozinan aitzen zen, 'ta esnia zea sobra! Handikan behiyak, behiyak gue itxea karriyak iñondikan salidik ez! Arrozkonletxe in ber zula!

'Ta, han zon arrozkonletxe itten 'ta, teniente leno san duten ze hoi sukaldea torri 'ta han exeita hora. Reketia sartu zen 'ta ez zun ikusi, jon 'ta rau! Oliyo botilla hartu zun 'ta "¿Qué vamos a hacer nosotros si nos llevais el aceite? ¿Por qué no haceis abajo?" 'Ta ez dakit zer 'ta...

Ze hoik, Maijoxepa hoi 'ta. "¡Necesitamos" "¡Pues comprar!" eta, buelta manta jon zen 'ta, geo tenientik: "¡esque ya ve usted lo que nos hacen, y no tengo derecho de enfadarme!" Erderaz e! Ongi itten zun. Eunero Donostira joten zena 'ta hola zen 'ta. "Esque nos quitan todo y ¿Qué va ser esto?

¿Con qué vamos a hacer nosotros las comidas?" 'Ta... ez zin gehiyo torri sukaldea! Jarri zun ordena teniente zahar harrek! Ui...! Torri 'ta dena kendutzen ziguten!
- 'Ta atrebittu zen emakume hua...

- Bai! Ez zun kusiya han exeita zola! Buelta man zunin...: "a! ¡Estaba uste ahí! No me importa e, no me importa porque es la verdad"
- A! 'Ta horregatik... Harrei zea...

- Bai! "Es la verdad, eso nos hacen y... ¿Con qué vamos a hacer nosotros comida, sólo con arroz con leche vamos a vivir o qué?"
- Ordun tenientik ingo zun reketiri zerbatte san?

- Hombre! Galazi denai!

- Bai... Gu behintzat bai!
- Gui bigarrengo tandak, haik, bigarrenguk e... Han bialazi in ziguten! Portuluzea jun giñan gu ordun!

- Portuluze zein da?
- Portuluze da Oiartzabaldik hauntxixio beste baserri bat, uain hutsa iongo da, ez dakit hua berrittu 'ta in zuten, biñon uste 'ut hutsa iongo dela!

- Ez, ez! Gue itxian...
- 'Ta azkenin jon giñan gu hara! Hara pasa ziguten! Ba... Baiño eunez ez giñan atetzen! Munaundin zoztela saten zuten kontraiyuk eta zea, arropa 're zuriyik ezin genun jantzi!

Eta denak hantxe! Karo, hemendik distingittu itten zittuzten hara! Eta behiyak eta gabin nozpatt ilumpetan jon 'ta, belarra 'ta ba hola, urti, garai hontan zen gerra!
- Julion

- Ez... Lenoztik!
- Julion, dieciocho de Julio
- Meno...

- Julion, miño klaro, geo urtiak zea in baizin!
- Ez, miño horrembeste demboa ez zuten pasa, Errentira sartzen.
- Ni Joxemaingatik akortzen naz...

- Keba, no, no...! Julio, dieciocho de Julio eta hemen eondu zin... Bi hillabete? Errentira pasatzeko? Holokon bat!
- Ba ni akortzen naiz, errapollua 'ta baratzan aldatuk amak,

eta illumpetan jun eta azpitik hostuak eta kendu 'ta... Nola heltzian jateko, errapollua 'ta errapollua primaberakua da ba!
- Ez, ez, ez, primaberan ez zen gerrik!

- Nik gaiñekun ez dakit gehiyo, zazpi urte 'o nittun 'ta nik gaiñekun ni hola akortzen naiz e...
- Gauzak!
- Bai, gauzak!

- Ordun enteinttu 're ez zenuten ingo!
- Bua...! Ze entendittu ber genun! Gorriyak! Saten zutena, "hara gorriyak!" Bo...! Biño azkenekuk izugarriyak zin!

Juten zin mendira, ben manduak eta sestukin hartuta Trabalekutik eta ardiyak eta oilluak eta...
- A! Hemen 'e bai, e? Hemen reketik... Saukuri txokorra!
- Biziyik tirua man, oilluai lepua moztu, bota harrika hiltzeko...

Bo...! Haik, haik izugarriyak izandu zin! Bueno...! Geo gaiña gu geldittu giñan gaiña kuarto batekin denak, 'ta beák hartu zizkiguten kuarto denak, eta balakin zulatuta jarri gaiña! Ni akortzen naz, gu ttikiyak, karo, zazpi urte 'ta... Bestik, ni zaharrena!

Sillan, gu 're gaixtuak jarri 'ta zolotik beitzen gu, bakizu, azkenekuk 'e bai baizittuzten emakumik karriyak bekin! Bai, bazin emakumik 'e! 'Ta gu handik beitzen 'ta haik emakumikin han barrenin! 'Ta bo...!

- Ez, gu reketik...

- Karo, batalloiyak! Gue etxian reketik! 'Ta soldaduk gue itxian! Larogeitahamasei laun eondu giñan gu Garmendin, e! Aldi batin! Bos famili bueno bos famili osuak ez, biño itxe bakoitzetik bi, Ibarrekuk, Katalintxokuk, e... Aintxuixkikua 'ta Matteonekuk.

'Ta gue itxia kañonazuk ez zun harrapatzen San Markotik, porke sagardiya nola genun, hola in ber 'men zun kañonazuk, hola 'ta geo hola, 'ta gure itxia ez zun harrapatzen! Bat inguratu zitzaigun, oillotegiko birexurreko ixkiña hartan, 'ta...

Bai, 'ta hura zen, rekete bat zen, tenientia, euskalduna e! Ardua biño moxkorroua 'ta Iturrioztik heldu zen, 'ta ingurun lertu zea kañonazua! Birexurran, harren larriya! Lurraz betia korrika gue itxea!

- San Markosen uandik iongo zin republikanuk?
- Klaro! Gorriyak saten geniyonak!
- Haik jakin, ez zula harrapatzen zeak!

- Klaro, bueno...! Haik bazekiten gue itxian tropa zola! 'Ta baita abioya torri 're eun batin! Bai biño, abioya torri zen... Gure itxian zon kompaiñitikan bi pasa zilako haruntz! 'Ta ordun haik san zioten non zon tropa!

-Eta aeroplanua 'ta... Gu inoxentik! Heiyea, heiyea joten giñan denak eskapo!
- Jesus...! Hombre!
- 'Ta ataira beitu 'ta ni akortzen naz, zarpatik hartu 'ta nola eaman ziten barrenea.

"Torri ñai honea!" 'Ta ni atia jon 'ta, abioya bajo bajo bajo, uango abioyak... ze-ene-te jartzen zun, komunistan sinak. Hora kusi nunin, hura martxa barrenea! Eta gue Regina, gue Regina hura genun denan maistra. "Tozte honea 'ta hartu 'ta zea" majaran onduan!

'Ta ordun ze difentia izango zen, e! Ze inoxentik! Miño bai... Garmendi atakatu zuten!
- Eta ordun haik ze itten zuten, baserri bat hartzen zuten miño baserrikuk bertan ioten zin?
- A! Bai, bai, bai!

- Ya batailla hasiya zen!
- Guk... Zeak euki genittun, gorriyak!
- Klaro! Zuek haik hartu arte!

- Bai.
- Hemen pasa genittun bittartin!
- Baserriyan gorriyak euki zenittuzten?

- Bai, barrenin. Batalloi bat, bi batalloi eondu zin! Aurrenekuk... Oso onak gaiña! Jesus! Gaiña han zen, Joxemari, handik, handik hiru torri giñan. Ttikina betzi hillabetekua, eta geo, ordun jaiyua, oihaletakua, goun dakat, ttikiya,

azidentin hil zena, Joxemari hua, hogeitazazpi urtekin hil zen, hua ttikiya 'ta uoi....! Denak han ibiltzen zuten, besuan barrena 'ta, bai batalloi oso osua! Irunguk matrimoniyo bat, etorriyak, bi haur amonakin utzi eta etorriya! 'Ta geo enteratu....

- Bean artin, e?
- Bai, gerra etorriya haikin! Eta geo ama enteratu zen hil zila biyek! Frenten batin biyek hill, in zila! Bai hola... Geo haik jun 'ta berriyak etorri zin!

Haik demoniyuk zin! Impernuko etsai guziyak bekin zittuzten! Gue attonai 'ta... Lepuan katiak 'ta... Denak kendu! Kontuz e! Denak pistolakin haik!

- 'Ta haik 'e gorriyak zin, miño...
- Igual igual! Bai, biño, beste zean, txandatu in zin 'ta!

- Bai, kasi hamazazpi. Julion, bueno, hamasei t'erdi.
- Gotu ongi ingo zazte?
- E?

- Gotu ongi ingo zazte?
- Ni bai! Nik rekuerdo erra dut!
- Je! Nik'e battut errak hanguk! Jesus...!

- Guk gerra nola hasi zen, gue amak permisua, pentsatu e! Hamasei urte, iya hamazazpi 'ta, permisua man zigun Azañea joteko, launak, e! Bokadillukin, pensa zu! Gue pozak! Erretratzeko makina bat bagenun, gen hura hartu, Azañea jon giñan,

han geo Garmenditxikin bizittu zen Modesto hura eta... Beste bat zein zen? Ergoingua, Trajinosena. Haik han eta gu erretratuk eta atetzen. Makina bagenun Batistak, zea Bartzelonatik karriya, soldadu eondu zenin 'ta iruitzen zigunen mundu guziya bagenula!

'Ta handikan Altziberra sartu 'ta Altziberko billera, jaitan izaten zen 'ta, gu pozik, amak permisoik ez zigun maten joteko halakota 'ta "gaur aprobextuko ñeu ba" Altziberko billera! Hara jon 'ta, ez dakit zein izango zen, han gizasemen bat, san zigun:

"umik, jon itxea, itxea jon, itxea jon" 'ta san niyon: "hau duk pesta! Itxian permisoik maten ez honea torri 'ta itxea joteko! Ze pasatzen da ba? Zertik jon ber dugu itxea?" 'Ta "bai, bai, zea" orduko sartuak zin, Goikoetxeko Arraskularrea reketik eta tiroka 'ta hasiyak!

"Ezetz, tiruk botzen 'ttuzte 'ta!" "Jon itxea, itxea joteko!" "Guazenman hemendikan ordun!" Anda demonio! denak bakotxa gen itxeta! 'Ta ya... Pentsatu, ya, hurrungo euneko, ya batailla hasiya zen.