1. Hasiera
  2. Baserria
  3. Gizartea

Gerra garaia

Milizianoak baserrietan

Gerran ezer gabe geldituak asko

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:32-n

Transkribapena

- Gerra 're txarra, biño gerra ondorena 're bai!
- Bai, gerra ondoria 're... Arruinatuk asko! Harrapatzen zittuzten guztiyak eamaten zittuzten 'ta! Ez nuke berriz ikusi nahi! Uf! Gerra itsusiya zen gaiña hua. Etorri 'ta gerra... Izatia bat da biño...
Itxeta jon 'ta han zin trastik hartu 'ta martxa! 'Ta hoi ez da gerra. Hoi da lapurra!
- Bai, bai, ze patu 'ta ez zuten ingo (...)!
- Keba, keba! Sekula jan gabeko jendik 'o... Aj!
- 'Ta gorriyak 'e ibiltzen al zin?
- Bai, bai. Bai, bai. Gorriyak eta, nazionalistak eta, karlistak eta... Bazin klasik baizin denak elkarren kontra.
- Eta baserritarrakin denak gezki portatze al zin?
- Bai, jenealin denak harrapatzea. Beste batzuk ezaunak baldin bazin 'ta, onak 'e bazin biño... Ez nuke ikusi nahi berriz nik gerra.
- 'Ta herriko jende asko ibilli al zen frentin?
- Bai. Nik anaiya baut han hilla.
Nor Zabalegi Lazkanotegi, Joxepa
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-019
Pasartea 0:47:00 - 0:48:10 (1' 10'')
Laburpena Gerraren ondorenean deus ere gabe gelditu ziren asko, soldaduek harrapatzen zuten guztia eramaten zuten eta. Onak baziren tartean, baina ia denak harrapatzera joaten ziren.

Gerratik eskapo

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:32-n

Transkribapena

Nor Zabalegi Lazkanotegi, Joxepa
Lehentasuna 3
Transkribaketa Egin gabea
Zinta OIA-019
Pasartea 0:40:30 - 0:47:00 (6' 30'')
Laburpena Gerra etorri zenean Zariara joan ziren eskapo eta aita Martinmotzenen gelditu zen, erreketeen mendean. Anaia ere hil zitzaien gerran. Kontu hauek lehen ere aipatu zizkigun.

Altzibarko fusilamenduak

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

- Ez biño... Ai...!
- Ona da bai. Gorputzak... Muittu berra du gorputzak.
- 'Ta gerra hasi zen dembun, torri baizin belarri motza hoitako erruz.
Itxian sartu 'ta nahi zittuzten guziyak iñ... Atta bakarrik geldittu itxiin eta amak bialtzen niñun hor Zaiya, Oaiñ eroiya 'men da baserriy hora. Zeozer parintik giñan 'ta hara jongo giñan. Eta han... 'Ta ni bialtzen niñun: "atta ikustea jon berko zu ba!" Amak saten zin.
"Hua bakarrik ez da eongo han". Tortzen nitzan 'ta... Jesus...! Zeiñek kaso iña bai! Ni gazte gazte gaztia, hogei urte. Ipurtzulotik seika 'ta... "¡Hala... Por ahí! Iros a Navarra!" Eta gaixtuak zin, e! Gaixtuak zin, desapiyuk eta. Bai. 'Ta " Alto...!" han, Zaiko gaiñetik.
'Ta abitu belaxen in ziten bi Munizipalak 'o zerbatt militarrak 'o hola zin 'ta. Ni harri kozkor baten gaiñin tak! Exei: "Alto estoy " 'ta "¿Qúe salada, e?" batak bestiri san ziyoten 'ta "salada? Izortzen ez bazea...", torri 'ta iya noa nijun 'ta.
'ta atta aber non nun. 'Ta itxian. 'Ta itxia aber non nun 'ta Altziberren. 'Ta "bueno, bueno, bueno, ya puedes seguir" Biño hilli 're iñ zittuzten ordun, e! Bi Altziberren. Bat Iyerukua, Xegundo. Gizajua, mutill on askiya! Haik denuntziatu zittuztenak 'e...
Haik 'e kontzientzi errakin geldittu zin ba. Ez dakit, politika madarikatu horrekin! Bi!
- 'Ta bestia zein 'te zen?
- Bestia aztua dakat oaiñ. Mikelentxonekua 'ro... Ez dakit ba, nongua zen hai.
Bi laun behintzat, oso mut¡ill majua zen, Iyeruku hura behintzat.
- Herrikuk behintzat?
- Bai...! Izaunak! Jesus! Near errak in nittun ordun! 'Ta...
Altziberren neskak, oaiñ 'e hillak dia, 'ta propiyo hura ikustea! Ze gauza ikustea jon zin, e! 'Ta oaiñ enitzake jongo ni ezertik e. Geo 're bestela 're pena erra maten zin 'ta, (pff) jesus! Izugarriyak iñ zittuzten gerratin, e!
- Bai. Gehiyegiyak.
- Gehiyegi! Uo...! Gerra! Jaungoikuak guarda zala!
- Batzuk dena libre 'ta bestik eziñ ezer iñ!
- Eze ezin iñ!
- Dembo asko iñ al zenuten han, Zaiyan?
- Ez. Torri... Atta bakarrik itxian 'ta ni torri nitzan auro attana 'ta geo ama 'ta 're torri zin 'ta.
Denak horrea juntatu zin 'ta oaiñ iñorrez 'ta oaiñ iñor ezta.
Nor Zabalegi Lazkanotegi, Joxepa
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-017
Pasartea 0:20:00 - 0:22:50 (2' 50'')
Laburpena Gerran Zariara joan ziren eskapo eta aita bakarrik gelditu zen Martinmotzenen. Joxepa joaten zitzaion laguntzera. Zariako gainean, soldaduek aitaren berri galdetu zioten behin. Altzibarko fusilamenduak gogoratzen ditu eta baita izugarrikeria hura ikustera propio joandakoak bazirela ere.

Gerran anaia galdu zuten

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

- 'Ta bagiñan betzi senide! Ordun denak familia numerosa! 'Ta hoben-hobena mutilla jatorra eta gaiña zun patua soldauxka aurretik biño gerra torri zenin, eaman in zuten, korbata 'ta guzi ibiltzen zen 'ta ordun auzuak burla itten ziyoten: "hoi kaballerua korbatakin ta!".
Zertik ez, ba? Zertik ez ba? Zintzua zen, ez zun sos bat gastatuko kampun! Harek. 'Ta beti errealuk kartzen amai 'ro nei, 'ro... On puska 'ta! Ai...! Hua hil zenin, gue amak haik karraxiyak! Hobenak galdu zin e! Ordun 'e!
- Asko gaiña!
- 'Ta hola.
- 'Ta ordun hua zon soldauxka itten ai zelako gerran tokatu ziyon, Francokin aittu berra?
- E? Bai. Han bukatu. Otxandianon hilla izan ber zun. 'Ta kartzeko 'ta ordun, hasi giñan batea 'ta bestea 'ta, oan bezela eon bazin zeak....
- Errextasunak!
- Bai. Kotxik eta gauzak, biño ordun ez zun iñork karri, kamionan batin kartzeko zen 'ta, ez genun konsegittu.
- Eta, hango kamposantun 'o zea iñ zuten?
- Han enterratu.
- Han enterratu.
- Man zun paliza erra harrek gue itxian. Hoi gizajua! Erretratuk 'ta battut nik.
'Ta gaiña zen zintzua! Harei gustatzen zitzaiyon ongi jaztia. Traje errak 'ta korbata 'ta...
- Zea huaxe...
- Bai, hill ezkio e, san izandu zin batek: "zuen anaiya dotoria zenuten!"
"bai, hala zen, zintzua zen 'ta dotoria!" "korbatakin 'ta!" "Hoixe ez dakit. Itxea jon 'ta retraturi beitzen yo 'ta!" Bai, bai, korbatakin!
- Gutxi ibilko zin ba hola...
- Bai, oso gutxi. Oso kaballero zen, e!
- 'Ta zer zun, lana hola berexiya 'ro? 'O... bestela?
- Ez...! Papeleran itten zun lana. Oaiñ, ez dakit ze empleo izaten zun papeleran!
- Biño behintzat, ofizinin 'ta ez zen aitzen hola korbata 'ta jazteko.
- Ez, ez, ez. Bea zen hartakua 'ta zintzua! Bai, gizajua! Utzi zun huts erra! Asko galdu zin ordun! Lastima zen bezela! 'Ta gaiña zun soldauska patua, e!
Aurretik patuta libratu itten baizen ordun! 'Ta patua, biño, gerra torri zen, 'ta hala! ¡Todos por ahí!
- Han 'e ez zen iñor gehiyo libratu, e?
- Ez nuke berriz gerrik ikusi nahi, e! Makiña bat near in zun jendik! Geo torri zin reketik, Naparrutik. Gerra hasi zen dembun, eta eskapo gu itxetik! Zaiyan parientik genittun 'ta hara! Eta atta bakarrik itxian geldittu. Eta rekete txulu haik...
Eun batin amak saten zin: "oi! Atta bakarrik itxian 'ta jon berko 'zu!". Ni gaztina 'ro, ez, gaztinan aurrekua, anaiya banun gaztio. Aspaldi hilla do hura 're. Eta, itxea torri 'ta atta nearrez. Ez ziyoten utzitzen kupeletik saardua atetzen 'e! Bertako nausiyai!
Beák (inpun) handikan hartuta.
- A! 'Ta zer zittun itxian sartuak?
- Itxian bai...! Oi, ordun haik aintzen zuten!
- 'Ta nolatan geldittu zen atta?
- Oi! Attak near itten zun ni ikusi niñunin. Ni tortzen nitzan, besteik ez zen tortzen!
- Biño nola ez zen zuekin iyo gotti?
- E? Joten nitzan biño... Hain mendin bezela. Haik atzetik seika. ¡Eso sin ver no se puede creer lo que es la guerra!
- Ez, ez.
- No se puede.
- Gu gaztiak...
- Bu...! Jaiyo gabiak, jakiña ba! El año treinta y seis estalló!
- Erki gotuko za...
- 'Ta hiru urte! Gerran pasa genittun! Erki zen, e!
Nor Zabalegi Lazkanotegi, Joxepa
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-017
Pasartea 0:03:00 - 0:07:00 (4' 00'')
Laburpena Anaia gerran hila. Soldaduska ordaindua zeukan libratzeko, baina, gerra etorri zenean, behartu egin zuten frentera joatera. Otxandion hil zen. Anaia oso dotorea zela aipatzen du, korbata eta guzti ibiltzen zela. Gerra noiz eta nola hasi zen gogoratzen du; Nafarroatik sartu ziren erreketeak. Beraiek Zariara joan ziren eskapo.

Militarrei laguntzera behartua

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

- Biño senarra martxan, lanin hor.
- 'Ta hua haikentzat lanin?
- Gaiña Goñi... Akortzen al zazte?
- Nik... Nik ez nun izautu, biño aittua bai.
- Goñik in ziyon guriai desapiyua... Ez dakit zer zun 'ta guriak "bueno, 'ta prezisua al da hola ibilli berra denatako? Bakarra, ni arotza bakarra hemen 'ta nola ingo 'ttut ba hoi denak?"
"Bueno ez bauk itten lepua kenduko 'yeu. Lepua kenduko 'yeu". San ziyon Goñik, Goñi difuntuk. Bea difuntua zon, biño harrek hua san ziyon. 'Ta geo Paotxikin jarri zuten ospitala.
- Paotxikin?
- Bai...! Pagotxikin ospitala eondu zen. Eta guriai bihatza moztu ziyoten. Guriai, azidentian 'o (zer) moztu ziyoten bihatza. Bai.
- Zerbait pasa ziyon 'ta in ziyoten moztu.
- Sendatu, sendatu, moztu 'ta sendatu. Biño holaxe ibilli giñan. Holaxe pasik dia gauzak.
- 'Ta hoa, haikentzat lanin, biño dembo guziyan beldurka?
- A bai.
- Jo! Hoi 're, hoi 're gorra, e?
- Hoi 're gorra, bai, bai.
- 'Ta zu 're bai!
- Bai, bai, bai, bai, bai, bai, bai
- Zuk harrei lasaitzetik sango zeniyon...
- Bai.
- Biño zu zionek 'e...
- Bai, biño neonek 'e bildurra galanta bai! Ez pentsa lo trankill itten nula! Amakiña biaje itten 'izkin Larrazaalko amonak koartoa. "Ze ai za? Oaindikan luak hartu gabia al zaude?
Sango 'yogu Joxepii tortzeko zue bazterrea lota" 'ta "ez izeba, ez, utzi Joxepeii utzi lo itten". Nik saten niyon: " Utzi utzi lo itten, utzi lo itten."
- Joxepi zer zen? Koiñata 'o?
- E?
- Koja. Karrikan bizi baita oaiñ.
- A, bizi da oaiñik?
- Bai, bai.
- Biño hora zer zen, e... Gizonan arreba? 'O lengusua?
- Lengusua.
- Lengusua.
- Lengusua, lengusua.
- Hoi da, zure gizonana.
- Bai, ne gizonan lengusua.
- Oseake Larrazabalekuk eta Garatekuk zin lengusuk.
- Garatekuk lengusuk zin. Holaxe biltzen giñan.
- Jo!
- Bai, gerra? Gerra fuera fuera! Hoi urruti kustekua da. Hoi ez da, hoi ez da ikustekua.
- Ez.
- Horrek bildurra maten du beti. Nik askotan saten dut, gue Jangoikuk ez zala behintzat berriz ekarri. Ez zala karri holakoik. Gauza tristia da 'ta neargarriya.
- Zuek ikusi zenittuztenak!
- Bai, bai, bai, hoi bai. Gauzak ongi ate ezkio... Ez dut saten, biño holoko gauz hoik ez baitia behiñ 'e ongi atetzen. Hoik ez dute gauza onik pentsatzen gaiñea. Oaiñ 'e, oaiñ 'e nahiko lanakin ibiltzen dia hoik 'e! Badakite hoik nahikua, nahikua badakite.
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-012
Pasartea 0:49:20 - 0:52:15 (2' 55'')
Laburpena

Kaxildaren senarrak militarrentzat lan egiteari utzi nahi zion, baina herriko karlista batek mehatxu egin zion, uzten bazuen akabo zela. Beldur handia pasatu zuten senar-emazteek. Gerrak ez duela ezer onik dio Kaxildak.

Senarra militarrek eraman zuten

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

- Guria in zuten militarizatu seittun hartu zutenin. Seittun itxea. Arratsin torri zitzaiten, ze ordu izango zin ba? Zortzi terdiyak 'o hola. Atia joka. Ate nitzan 'ta bi oso estraiño. Eta erdaraz 'ta esan zin:
"No se asuste señora" "No, no me asusto. Pues qué quieren?" "Pues está su marido en casa?" "Acaba de llegar, está cenando." "No, para que... Le vamos a llevar!" "Le van ha llevar?" "Sí, pero no le llevamos solo, e? Le llevamos a Ttentte a Karlos TTentte, Aramburu.
Le llevamos con él, queremos ir a Urkabe y para que nos enseñe el camino él, nos dé la guía les queremos llevar a los dos con nosotros". 'Ta nik san niyoten: "Entonces no vendran la noche?" "No, no, no vendrán la noche pero no se asuste, no le pasará nada a usted, usted esté tranquila!
Lo único ellos van a ir con nosotros hasta encontrarnos con la tropa".
- A...! Galduak ibilliko zin!
- "Venimos por dos partes, y ahora vamos a Urkabe y nosotros no sabemos el camino a Urkabe y para la guía pa Urkabe, queremos dos conocidos y nos han indicao en el Ayuntamiento, su marido y Karlos Aramburu". "Bueno". San niyon sukaldea junta:
"Manuel, zue galdeka heldu dia jon berko 'zu 'ta". "Ze erremeiyo! Jon berko! Hoin eskutatik nola ate!". Hala, seittun pronto jarri zen 'ta jon zin. 'Ta handik puska 'atea atzea berriz ate joka bat. San niyon:
"Qué vuelven ustedes a casa o qué?" "No a casa no, yo le voy a pedir a usted un favor. Que hemos salido de Pamplona en un batallón sin organizar como es debido y yo me he quedao sin calcetines y pañuelos y si usted me diera por favor un par de pañuelos y un par de calcetines si tiene,
que sean lo que sean, no importa! Si tiene, si me da, yo vengo a por ellos y a ellos les tengo abajo". San niyon: "Pues espere, ya le daré". Man nizkan lau pañulo, 'ta bi galtzetiña pare, bat lanazkua 'ta bestia korrintia. Bolsa batin sartu 'ta man nizkan 'ta...
"Bueno pero esté tranquila, e? Duerme tranquila que mañana al mediodía lo más tardar estarán aquí". Bai, jon dia 'ta akabo, ez dia torri, ez arratsin 'ta ez eguardiyan. Hurrungo eunin 'e ez zen torri. San nun...
Geo arratsaldin heldu da 'ta san zin: "Ez naz torko, e?" Han geldittu naute eta haikin ibilli ber dut".
- Hara!
- Kajak itten... Arotza baizen. Kajak itten, eriyak eamaten, "eta, ba al dakizu ze in ber 'ten bihar?" 'Ta "Zer?" "Garatea jon 'ta gurdiya hartu 'ta behiyak eta gurdiya jarri eta haikin ibilli ber dut lembiziko eta etorko naz libratzen nazenin, biño zu trankill eon,
nei ez 'te ezer ingo. Nik haik eman ezkio, haik konforme dia." Hala, geo in zuten (...) geo hor in 'te...
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-012
Pasartea 0:40:10 - 0:44:00 (3' 50'')
Laburpena

Militarrek gidak behar zituzten alde batetik bestera mugitzeko; herriko bi hartu zituzten horretarako. Kaxildaren senarra zen horietako bat. Bestalde, beraientzat lan egitera behartu zuten; arotza zen eta kutxak egiten jarri zuten.

Gerratik ihesi

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

- Ui, ordun jon zin ahizpa hau 'ta denak Irunea. Bordaiko Bonifixio 'ta hoikin denakin Irunea jon zin 'ta geo Irundik Hondarrabira. Guk izeba 'ta osaba Irunen izaki eta osaba zakaten detenittua Guadalupen eta haik denak jon zin geo Hondarrabira.
'Ta haik gerra demboa Hondarrabin pasa zuten eta nik gerra demboa, berriz, Larrazaalen. Larrazaalen, izebakin 'ta osabakin 'ta senarranakin. Senarranak zin eta han pasa nun Larrazaalen. 'Ta Larrazabalenetik detenittu 'izkiuten bi. Bat Joxe Manuel, estanko...
Zeakua, Fontekua, Anixetan 'ta anaiya. Oain Fondo bakizu, Anixetana 'ta han kalin nola den...
- Kalin?
- Bai. Plazan erdiyan itxe haundi bat nola da?
- Bai.
- Hua, hangua zen Joxe Manuel.
- A...!
- Eta zen nazionalista gizajua eta hura jon zen, guri in zuten
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-012
Pasartea 0:39:00 - 0:40:10 (1' 10'')
Laburpena

Gerra garaian senideak Irunera joan ziren, eta Kaxilda Larrezabalera, senarraren familiakoekin. Atxiloketak gertatu ziren.

Gerran, irakasle aldaketa

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

- Donostitik. 'Ta gu ate giñanin, Donostiko hua geldittu zen.
- Donostikua. 'Ta hoa bertan iondu zen bizitzen?
- Han, han bertan bizitzen zen. Han bertan, han bertan.
- 'Ta zer zin erdal... E... Vitoiku hua erdalduna izango zen?
- E?
- Ez zun jakingo euskeraz?
- Ez, ez, ez. Ez zekiyen hitzik 'e euskeraz. Dikzionaiyua zun. Euskaraz ikasteko beak zerbatte hitz ein ber zunin.
- A bai?
- Bai.
- 'Ta zuekin euskeraz aitze al zen?
- Gui, gui hitz eitteko euskaraz beak dikzionaiyotik sate ziun askotan.
- Karo, zuek kastillanoz jakiñ 'e ez!
- Guk kastillanoz saten geniyon, saten geniyon.
- A bai? bagenakiun pixka 't. Bai, bai.
- 'Ta beak gaiñekua eakutsi nola itten zun? Kastellanoz?
- Berak eakutsi in ber zun eta nombatte ze itten zitzaiyon, eakusteko zailla 'ta dikzionaiyotik aixo zeatu, kopiatu euskara.
- Ai ba!
- 'Ta ordun euskaraz beak esan.
- Hara!
- Bai! Bai, bai, bai. Guk saten genun, "biño horrek zertik ez du ikasten?"
- A, geo ikasiko zun ba? Aiyan aiyan...
- Bai, ikasi zun, e? Ikasi zun joteko. Joteko ikasi zun. Bazekiyen joteko euskaraz.
- Hara.
- Eta Donostikuk harrek jakingo zun.
- Bai, Donostikuk bai, Donostikuk bazekiyen. Donostikuk bazekiyen euskaraz ederki.
- Biño geo, e... Gerra garaiyan ya kastillanoz hasiko zin ematen?
- Ez.
- Ez?
- A, gerra demboan bai, bai, kastillanoz bai.
- Kastillanoz. Ordun beste norbaitt torko zen?
- Ordun beste... Gazte-gazte bat joten zen. Ez dakit nongua zen.
Gazte-gazte bat joten zen geo.
- Zuek oaindik Ergoiñen ziñazten gerra hasi zenin?
- Oaiñik Ergoiñen giñan gerra dembun. Gerra dembun ordun ya...
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-012
Pasartea 0:37:00 - 0:39:00 (2' 00'')
Laburpena Gasteizko maistrak ez zekien euskaraz. Elkar ulertzeko hiztegia erabiltzen zuen. Gerra garaian, beste irakasle bat hasi zen Aierdin.