Gerra garaia

Milizianoak baserrietan

Salataria eta fusilatua I

Transkribapena

- Horrek hillarazitako gizon hoi behintzat Zan Pedrokua zen. San Pedron lana besteik ez omen zun itten gizon harrek. Gio nei han Astilleotan lanin aittu esan ziatzen.
'Ta joten zen hara emakume bat, gaztia, hemezortzi hamasei hamazazpi urte holakua, fuertia. Nauziyak esan tzian:
" Hoi etortzen denian eurra txikitu horrei e" Bueno bale. Gio esan zian. " Horren attta zuen auzu hortan hilla du emakumen batek"
Hola hasi giñan hizketan hizketan 'ta hoixe izan zen.
- Horrek netzako igual izango zun, konpaziyo batea nik zuri txibatatzen zattut 'ta etortzen da baten bat
eta eamaten zatttu zoko batea eta tipi tapa tipi tapa, y luego kojes iguaL? Nik pentsatu itten dut e holakon bat izango zula e.Nik pentsatu itten dut.
Gañekun persona sin mas ni menos ni zu denunziatzea jon ta "Beno akatu zazute hoi" deusen zeaik gabetenikan e' nau iruitzen e, hoi netzat seuraski irazbirin ibilko zen.
Nik pentsatuta bai.
- Bestela zalla e?
- Bai nik pentsatuta bai.
- Gio gizon horren hezurrak atetzeko nomatte permiso 'at in zuten hezurra atetzeko, 'ta andria karriazi 'men zuten.
Eta alabak e seurasko eztakit. Eta san omen zioten: "Gizon aizautuko al zenun, bo hezur hutsa eongo da miño izautuko al zenun? "
Eta " Bai nik izautuko nunke seuroaski" Atea 'men zuten 'ta gerrikua hebilla zillarrezkua izaki eta hua erdoittu gabe berri berriya.?Ta handik izautu 'men zun.
- Kontzientziya astuak jana ! Bestela ezin dia gauza hoik in, ezin dia gauz hoik in.
- Ez
- Gizon horren zemia eta horren zemia biyek apaiz in zin. 'Ta bazkaiya Trabalekun jarri zuten. Bazkaya beno meza mateko bazkaya hor trabalekun.
Trabaleku han dao bazerriya e! Miño bazkaiya han jarri zuten.Apaiz pilla bat eta hoik biyek, hango semia eta San Pedroko hiltako horren semia biyek .
Eta batek esan omen ziyon bestiai hola biatzakin. Gio birian zijuazztela esan omen ziyoten
Nor Oiartzabal Etxeberria, Inaxi; Iñarra Lizaratzu, Manuel
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-065
Pasartea 0:38:30 - 0:40:50 (2' 20'')
Laburpena Emakume batek salatu eta fusilatu egin zuten San Pedroko bat. Fusilatutakoaren alabari egurra emateko agindu zion Manueli nagusiak. Hezurrak atera zituztenean, emazteak ezagutu egin zuen gizonarenak zirela; gerrikoarengatik ezagutu zuen. Fusilatuaren eta salatariaren semeak biak apaizak ziren eta elkar ezagutzen zuten. Kontzientzia astoak jana.

Desertoreak

Transkribapena

- 'Ta zui burutik 'e pasako zizun alde ittia igual?
- Beno, bai. Biño, hemen alde inta 're beste tokira... Frantsesa ordun asko joten zin hemendik, e! Desestore. Desertatu itten zin. Batak bestia eamanazi. "Ba, ni ongi no, ongi no... Torriy hai!" 'Ta hala, bat gehiyo 'ta segi! Harrek beste 'at eaman 'ta.
- 'Ta senidetatik beste anaiyak 'e jon ber izan zuten frentea?
- Hala tokatzen bazen. Bai, bi, bi, bitatik gehiyo ezin zuten 'zaten. Hirugarrenak libre izaten zun.
- A! Etxe beretik?
- Bai.
- A!
- Hirugarrena libre.
- 'Ta zue anain bat jon zen ordun?
- Zu, zukin batea anai bat jon al zen?
- Bai, biño bat bestia joteako libre igual kintua 'ta. Ai! Amakiña saltsa bai hor! Ordun, urti haitan.
- Salsa erra bai. Salsa 'ta izua erra, e!
- Bai. Erra bai. Soldao joteko e...! Beldurrak airin! Asko desertore joten zin. Desertore. 'Ta hara jon ezkeo ezer itteik ez. Libre.
- 'Ta zuk ze in zenun, gerra bukatzikin batea ya zuk 'e bukatu zenun? 'O lenoztik torri ziñan?
- Ez, ez. Ni gerra bukatu biño soldauskan gerran bukatu, 'ta karo, bukatu zen dembun, soldauska 'ta, zarrenaz aurrea 'ta itxea. Zarrenaz aurrea. Sartu berriyak zinak, geo zartuko zin haik 'e han zoztela.
- Biziyik atetzen bazin!
- Bai, bai, hoixe!
- Biziyik atetzen bazin!
- Hoixe.
- 'Ta denak biziyik ez zin jongo.
- 'Ta geo itxea torri 'ta...
- Berriz 'e lanea. Berriz 'e papelera.
- Gerran ez al zen itxi papelera?
- E?
- Seittu zun lanin? Gerra bittarte seittu zun?
- Bai, bai. Lana in zun papelerak. Lana itten zen.
Nor Iza Artola, Joakin
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-062
Pasartea 0:31:10 - 0:33:50 (2' 40'')
Laburpena Gerrara ez joateagatik Frantziara eskapo egiten zuten askok, desertore. Senide gehiago ere joan ziren gerrara. Etxe bakoitzetik bi izaten ziren gehienez; hirugarrena libre izaten zen. Gerra bukatu ondoren, soldaduska, eta, ondoren, zaharrenez aurrera, etxera. Amakiña saltsa bai urtia haitan!

Gerrara eramanarazia

Transkribapena

- Ai...!
- 'Ta gerra 'ta gotuko za aski erki, Juakin!
- Bai, gerra 're, hara, han 'e ibilli giñan. Gerra zikiñ hoa!
- Noa eaman zizuten zui, Juakin?
- Ui! Eaman... Gaur hemen 'ta, handik zortzi eunea beste zoko batea igual. Nola, nola... Gerra nola zijun, soldauk 'e hara.
- Biño ze ibilli ziñan, hemen, Irun, barrena 'ta 'o...
- Ez, ez, hemen kampun, kampoa. Geo nik suertia izandu nun, nik teniente baten asistente jarri niñun. Suertia izandu nun. Librexio.
- Ez haimbeste jon ber, kombateta 'ta ez zenun hambeste jon ber?
- Ez, ez. Ez.
- Biño hala 're...
- Guardiya, guardiya itteko 'ta plan hoitako bai, biño frentea 'ta hola elkarrei tiroka ez nitzan behiñ 'e tokatu.
- Eskerrak!
- Ez. Atziai errepetzeko 're ber, ber izaten baite.
- 'Ta gotzen za tenientin izena?
- E?
- Tenientin izena gotzen za?
- Bai, bai.
- Zein zen?
- Kauen... Eskuaraz 'e itten zun, biño, ñeo...! Gu euskaraz ikustia! Hobe erdaraz ikusita! Poza hartzen zun, biño ospas! Harrek bai, harrapatzen zun. Jostatzea 'ro kampoa atea 'ta harrapatzen bazuten euskaraz ai zela, kastigua. Kastigua!
- 'Ta Francon aldekukin jon ber izango zenun?
- E?
- Francon aldekukin jon ber izango zenula?
- Ze erremeiyo! Ze erremeiyo!
- Ioziñek saten zun ezetz!
- Mekauen... Franco. Franco, frankista.
- 'Ta dembo asko iñ al zenun gerran?
- Gerran?
- Urtiak eta?
- Bai. Urte t'erdi 'o.
- Asko.
- Urte t'erdi 'o. Bai, ez zen nahi ordu attu! La ospa!
- Gerra bukatzen...
- Hemendik, hemendik Frantzira 're ihesiyan asko joten zin, e! Gerra... gerra ez jotetik.
Nor Iza Artola, Joakin
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-062
Pasartea 0:28:00 - 0:31:00 (3' 00'')
Laburpena Gerrara eramanarazi zuten. Toki batetik bestera ibiltzen zituzten; gerra nora, soldaduak ere hara. Zortea izan zuela dio: teniente baten laguntzaile jarri zuten, eta, hartara, ez zuen frentera joan behar izan. Frenterako soldaduak behar zituzten; "Haiek ere beren atzea erraparatzeko behar ziguten". Tenienteak euskaraz bazekien, baina ez zuten uzten euskaraz hitz egiten, zigortu egiten zituzten. Francoren aldekoekin joan beharra: "ze erremiyo!" Askok egiten zuen eskapo Frantziara, desertore. "Gerra zikiñ hua! Ez zen nahi ordu ahittu!" Jarri niñuten.

Gurutzeko baserriak

Transkribapena

- Pues hoi...
- Gurutzen?
- Aldako 'ta Sein.
- Sein 'ta Aldako 'ta hoik.
- Sein 'e Gurutze zeatzen dute, konsideratzen da. Gurutze bezela tortzen dia kartak eta hola, Seiñekuk 'e. 'Ta haundinak Sein 'ta... Aldako eta Artia. Artia bestia haundiya.
Hiru haundinak hemen Oiartzunguk hoik izango dia.
- Terrenoz haundinak hoik bai.
- ¿Y Txipi no es más grande?(...) Txipi.
- Quién?
- Txipi
- Txipi?
- Txipi. ¿No tiene una planta muy grande?
- Bai, biño baserriya zea bezela.
- ¿Era caserio no?
- Bai.
- ¡Caserío o, casa!
- Txipi 're...
- Terrenoz, Artia terrenoz haundina.
- Artia, Artia... Terrenoz haundiya izan ber du Artiak!
- Artia 'ta...
- Gaiña onak!
- Aldako 'ta Sein nik uste.
- Bai.
- Bai. Hoik izango zin.
- Txipin geo bazin zean, oain billak eta din hoi 'ta Txipi 're dexentia izango yun, ez?
- Bai. Txipik 'e izango zittun, biño... Ez, Artiakin ez kompaatu!
- Ez. Artiakin kompaatzeik ez!
- Artiak iatze tokiya 'ta larria asko 'ik e! 'Ta belasuk onak! Artia baserri haundiya 'uk.
- Baserri erra. Artia baserri haundiyenetakua da.
Oiartzunen aurren aurrenetako baserriyak hoik dia.
- Hoi Lazkamokua da hango andria, Ana, han bizitzen da.
- Bai, bai.
- Han bizitzen da. Gizona gazteik hil ziyon harrei 're, Manuel.
- Itxia guk iña da. Ni hantxe hasi nitzan ieltsero.
- Bai, e?
- Artian bai.
- Erre in baizuten. A! Hora ez!
- Iñ 'o berrittu? Berrittu ingo zuten?
- Berrittu. Hua...
- Berrittu, berrittu, dena urratu. Hoa dena erre 'ta geo berriz 'e arreglatua zen pixkat.
- Biño nola erre zen? Gerra dembun, 'o...
- Gerra dembun!
- Gerra dembun bai.
- Erre in zittuzten. Hasi hortikan zea man ziyoten, Palankaiyan itxiai man ziyoten su,
biño haik pixakin 'ta urakin 'ta in zuten itzali 'ta geo ordun torri zin honea. 'Ta ordun... gau batin man ziyoten denai hoiri. Zeatik hasi...
- Erbitti.
- Erbitti, geo zea, Artia...
- Artia...
- Geo Borda Ttiki...
- 'Ta bestia zea...
- Borda Ttiki.
- 'Ta hoi denak...
- 'Ta Erbitti azpiko aldekua 're bai. Zein zen hua?
- Larraburu
- Larraburu
- Larraburu, bai.
- Larraburu.
- Hoi denak, denak su man 'ta geo Irunen segidan kale bat dena su man
'ta Fraintzira pasa zin, nazionalak sartu biño lenotikan. Haik denak utzita jon zien, biño dena su man 'ta erreta.
- Hoi ze in zuten, republikanuk? 'O zeiñek eman ziyoten su?
- Gorriyak!
- Gorriyak.
- Gorriyak saten ziyotenak.
- Bai, 'ta Irunen itxe pilla galanta.
- Gorriyak 'o, ez dakit zein behintzat.
- Bai, gorriyak
- Bai, gorriyak saten zin.
- Nazionalak eta gorriyak.
- 'Ta Palankaiyak in zun itzali 'ta haik eman 'ta jon in baizin.
Nor Galdos Arbide, Faustino; Galdos Arbide, Juanito; Aranburu Lekuona, Tiburtzio; Mitxelena Aranguren, Santos
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-060
Pasartea 0:34:40 - 0:37:40 (3' 00'')
Laburpena Gurutzen baserri handiak daude: Aldako, Sein... Arteaga Oiartzungo handinetakoa da; lur sail asko eta onak ditu. Gerran etxe askori eman zioten su: Erbiti, Artia, Bordatxipi, Larraburu... eta gero Irunen kale oso bati ere su eman eta Frantziara ihes egin zuten "gorriek". Bi bandoetakoei "Nazionalak" eta "gorriak" esaten zitzaien.

Bonbak hil

Transkribapena

- Lazkamukua hor abioitikan 'o botata zein hil zen noski?
- A bai! Eleuterio!
- Eluterio!
- Eleuterio!
- Bai, han nik aittu ttut
(denak batera hitz egiten)
- (...) Behiyakin 'ta Austinen itxian ziozteken haik 'ta geo nazionalak ziozteken zean, Arkalen. 'Ta gabian ate duk zeakin, behiyakin bazkaketa 'ta zea aeroplano txar batzuk tortzen ttun tri...! Ttiki batzuk 'ta bombak holakuk botill hau bezain ttiki batzuk.
Haitako batek bazterretik sartu 'ta harekin.
- Hill?
- Hil zen.
- Bai, bai.
- Bai, baiño hemen zean hil zen hua, e! Austi, Austiñen itxian.
- Hor herittu 'ta gue kamionan, gue attak eaman zun kamionetan kalea.
'Ta han bertan, Oiartzunen hil zen.
- Oiartzunen hil?
- Bai.
- Biño herittu ez zuten Lazkanburun in, hemen in zuten.
- Hor, hor, bai hor.
- Zubitene 'o Austiñenea, hemengo baserriy hontan.
- Geo atta torri zen: "hil da gizajua, hil da gizajua!" itten tzula... Palankaya.
Nor Galdos Arbide, Faustino; Galdos Arbide, Juanito; Aranburu Lekuona, Tiburtzio; Mitxelena Aranguren, Santos
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-060
Pasartea 0:24:40 - 0:26:00 (1' 20'')
Laburpena Lazkanburuko semea, gauean bazkaketa egiten ari zela, aeroplanoak botatako bonba batekin hil zen. Palankaritarra zen.

Erreketeen ibilerak

Transkribapena

- Hamahiru, ez?
- Bai, gehixio 're bai.
- Reketiak hor eondu zin, zea Gaztelun. 'Ta joten zin itxez itxe harriya hartu 'ta
oillua harrapatzen bazuten, da....! Harriyakin jo 'ta zakoa denak, oilluak harrapatu (...) itten zuten.
- Harriyakin...
Handik aurrea oilluak genittunak gambaran gorde itten genittun guk. Bestela eunero jon 'ta jota oilluak eamaten zittuzten denak.
- Tiroz botzen zittuzten, tiroz, tapa, tapa. Biño geo (palangik) sartu zin.
La ostia! Baita zea re haik... Guenin bota ez zituztenin konten! Haik ez zuten... Hala zozten, haik ittia ez da harritzekua. Beák gaizki, gosiak, haik ittia ez zen harritzekua.
- Bai orduan...
- Ordun ez zen zeik.
- Gaiña ixilik eon bihar.
- Aber ba, joe!
- Jo, erra marka! Zea maten 'men zuten, ez? Balik 'o... Animaliya maten zutenin baserritikan, balik maten 'men zittuzten, ez?
- Bai, bai.
- De adorno, ez? 'O...
- Biño kobratzekoik ez.
- Kobratu al zun? Iñor 'e ez daki kobratu zun iñork 'e.
- Nei oaindik sekula iñorrek ez nau san behintzat kobratuik!
- Ez, ez.
- Tasatu 'ta hoimbeste, zuetzako, biño...
- Ni ya hoi ez na akordatzen. Ni total, nittun bi urte gerra hasi zenin 'ta hamalauin jaiyua 'ta hamaseiyin hasi zen gerra. 'Ta hoik ya gehiyo...
- Ni akortzen naz itxetikan erittuak eta pentsuk ta eamatea itxetikan
behiyak eta gurdiya hartu 'ta atta joten zen. 'Ta zortzi eunin ez zen itxea tortzen. Hor ibiltzen zen hairi launtzen. Reketiai 'ro zea hoiri, launtzen. Hemendik baserri guziyak, e! Tellei, Antsiskoi... Denak.
- Denak, txandan txandan. 'Ta zea, Lesaka!
- Lesakara 'ta!
- Lesaka jon ber! Oaiñ bino aziendak hokiyo prepatuk eoten zin bai ordun,
beti kostumbratuk lanin.
- Ez oain bezelako kamiyukin gaiña, bire txarrak, estraka tartetik 'ta kirrinkiti karranka 'ta. Bai, bai.
- 'Ta sartu ordun, nondikan, nondikan torri zin? Ze nik nakan buruan Autxilitikan.
- Hoik nondikan torri zian?
- Bai.
- Pues...
- Pikoketatik, ez?
- Pikoketatik, ziarra hortatik gañea.
- Reketia bai (...) Hortikan hortikan.
- Hortik hasi zin tiroka. Tak handik eta tak hemendik.
- 'Ta hortikan ya Aldako... Altzibarra 'ta Aldakoa etorri zian.
- A...!
- Lembizikuk. 'Ta hortikan ya hasi zin ya zeatzen.
- Pikoketatik torri 'ta Ameztitan barrena. Goitik bera.
- Pikoketa miño hauntzotikan. Menditikan.
- Hauntzotikan, bai.
- Bai, bai.
- 'Ta hor Pikoketan bazin gorriyak 'o, ez?
- Han hill zittuzten, zea, geo... Karo, Irun hartu, hartu ber zuten nazionalak 'ta Pikoketatikan barrena hasi zian 'ta hara jon zian, gañea gue atta izaten yun giddai aurrian.
- Ya, ya, ya.
- Beorlegi zeatuk. Eta han sartu ttuk 'ta batzuk eskapo in ziten. biño 'ta hamazazpi harrapatu zittuztenak bi... Bi milizianak, eta beste hamabost mutil denak bertan afusilatu zittuzten.
- Bertan zolua in ta sartu.
- Hamazazpi bai!
- Oain dela urte gutxi ate zittuzten...
- Oan berriro ate ttuzte zeak...
- Hor Pikoketan 'ta afusilatu in zittuzten.
- Hamazazpi 'ro...
- Hezurrak atetzen oain dela urte gutxi aittu ttuken hor.
- Pikoketakuk urte batzuk battuk, biño... Oaiñ aittu dia, oaiñ berriro aittu dia, zeaku hontan, Lekungainko hontan 'o... Artikuzko biri hortan aittu dia lengo astian 'o... Aurrekun 'o....
- Bai. Bat in dute 'ta oain kampo santun onduan ai 'men dia.
Nor Galdos Arbide, Faustino; Galdos Arbide, Juanito; Aranburu Lekuona, Tiburtzio; Mitxelena Aranguren, Santos
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-060
Pasartea 0:13:20 - 0:17:00 (3' 40'')
Laburpena Erreketeek abereak bertan akabatu eta eramaten zituzten. Beste batzuetan, eramanarazi, tasatu eta bale bat ematen omen zuten, baina oraindik ez da ezagutzen inor kobratu duenik. Gurdiak edo kamioiak zituztenak zaurituak Lesakara eramaten jartzen zituzten. Erreketeak Pikoketako zeharretik sartu ziren. Irun hartu behar zuten eta Beorlegik Galdos aita hartu zuen gidari. Gogoan dute Pikoketako fusilamendua.

Gerrak dantzatzeko gogoa kendu

Transkribapena

- Eta zea in zenin... gerra bukatu zenin, ui, gerra torri zenin bailia 're ya ez zen?
- Ez, ez, ez. Errespetua zon ordun. Iñorre ez zen hoitan, ya gerrea eaman ziten gauza zen guziya 'ta. Hemezortzi urte kumplittu gabe gerrea eaman zuten dena.
- Akabo bailik eta gaiñekuk.
- Bai, denak.
Nor Pikabea Artola, Arroxa
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-052
Pasartea 0:57:10 - 0:57:46 (0' 36'')
Laburpena Gerra etorri zenean ez zen dantzarik izaten. Errespetu handia zegoen; izan ere, gerrara eraman zuten gauza zen guztia.