Sakramentuak

- (...) bataillatzen?
- Bai, e... Ahal baldin bazen hurrengo egunin bertan. Eta bataillatuta 're jeneralin atautxi-amautxiyakin geo izaten zen otordua etxian. Eta geo ya... Hoi gue garaiyin. Eta geo ya

ondorin kalin 'ta hola hasi zen, estankun 'ta hoitan. Biñon ya erabat esateko itxian. Eta geo atsolorra. Ordun egun bat jartzen zuten denak batin bixitara joteko eta hantxen joten zinak 'e haurrakin 'ta igual jongo zin eta hantxen, ben festa 'ro izaten zuten.

Biñon hora ya haurra izandu 'ta handikan egun batzuta 'ro. Bai. Hantxen, denak bildu elkarrekin, 'ta ben haurrakin 'ta, 'ta hantxen ongi pasatzea. Atsolorra.
- Emakumik bakarra (...)?

- Bai, bai, bai, bai, bai. Bai.
- 'Ta zuk euki zenittunin kompaziyo batea, atsolorra ez zen, biño auzokuk 'ta bai...
- Bai, bai, bai, bai. Bai, bai. Bai. Ni honea torri nitzanin 'ta lau haurrak izandu nittunin,

lautan berdiñ. Auzokuk beti bixita hartuta, kartzen zizuten hori, zerbatt errealo. Eta biñon ya ez, atsolorra 'ta hola ez, hora ya bakotxa be egunetan 'ta beak posible zunin 'ta. Biñon jakiña gaiñin eoten giñan torko zila.

- Eta noiz hasi zen ospitaletan 'ta...

- Geo... Zu oandikan gotzen za atsolorra itten zela?
- Bai.
- Jaiyotza nola izaten zen? Karo, itxetan itten zen...

- Jaiyotza itxian izaten zen, bai. Eta ni... Ya ne garaiko 'ta hola ya meikuk, meikukin. Denak ez dakit, biñon ya orduko, behintzat, bazin meikuk Oiyartzunen. Oiñatibia Bernardo, eta Don Regino Alzarain. Eta ya Oiñatibia, behintzat, asko ibiltzen zena zen. Biñon baita emakumik 'e.

Parterak ibiltzen zinak zin asko. Eta pues hori, dena itxian. Eta... Batailla... Jaiyo 'ta lembiziko gauza bataillua. Ahal baldin bazen...

- Bataiyua? Ui, hiltzen bazen 'de bestela linboa... Hoi 're bazen ba! Haur gaixua jaio 'ta hiltzen bazen hura, zea, betirako linboa. Ilumpetan eotea, saten zuten. Beitu, ze, ze...?
- Eta bataiatu aurretik hiltzen bazen kanposantun normal enterratzen al zuten? Barrenin?

- Ez dakit.
- Nik aittu izandu dut kanpun ez 'te zuten itten.

- Diferente... E' naz... Hori ez naz gotzen. Miño aparte balitteke zuten linboa jon ber zuten haik 'ta lur diferentia berko zuten... Bataia... Lur bedeinkatua ez zuten berko! Estaban sin bautizar. Haur gaixuak! Hoik, hoik, hoik mentalidadik aittu! Hoik jaungoikuk jarriyak imposiblia da.

Zea, haur gaixua, jaio beste kulpik ez zutela, zea, bataio... ez zela 'ta linboa ben denbo guzirako 'ta ze sorkaiak? Hoik... Relijiyuk hoik retxazatu behar 'ttu miño... ¡a tope!
- Hoi ya ez da izango oaiñ?

- Ez dute aittatzen. Hobe 'ute ez aittatu, zertikan sango yote: "Miño nola haur batek jaio dena... Beak ez du kulpik mundura ekarri 'utela, eta bataiatu ez dela eta zea, be bizi guztirako ilumpin eotea?". ¿Qué...? Non dago zea...?

- Ez da bat 'e... Elizan kontuk!

- Elizan kontuk. Gizonan batzuk jarri zittuzten gauzak. Porke hoik jaungoikuk jarri... Ez da posible jainkua... Ona besteik ez da eta gero hori zea... Haur gaixuak, inuxente gaixua haiek ezeren zeaik...

- 'Ta ez daka ezer, e toaillak, iniazialak. Bai, nei illusiyua itten (...)

- Leno ezkontzeko jesus! Arreua itteko bordatuk, puntilla bordadurakin gaitzak, bueno! Lujo haundiya zen! 'Ta denak, e! Ahal zun guztiyak itten zittun. Eta geo zertako 'ta saten zutena okasiyo hoitako edo hantxe bazula, bazittula. Esposiziyun jartzen zian ikusteko.

Askok, behintzat, bai.
- Ezkondu aurretik itten zen hoi?

- Bai, bai. Ya preoiya in zunin edo preoiyak. Hiru preoiy itten zin. Elizatikan esaten zin ezkontzen dia holako 'ta halako 'ta holako 'ta hiru jaitan edo esaten zin preoiyak. Que... Hoik ohitturak izandu dia! Ene!

- 'Ta hoi zertako zen ba? Baten batek...
- Anuntziatzeko! 'Ta deskuidun pegan bat baldin bazun bai andriak, neskakin edo mutillakin honekin ibillli da, honekin hola izandu du edo zean bat baldin bazen, pues zeatzeko.

- Han esateko?
- Klaro.
- Hoi da.

- Reklamatzeko ber zen tokiyan.
- Hoi da. Berandu biño len. 'Ta zu gotzen al za baten batek iña hola? Pregoi batin baten batek... Lotsa erra izango zen ba hoi!

- Ez naz akordatzen e. Ez naz akordatzen. No.
- 'Ta ordun baten batzuk beldur errra pasako zuten preoitan. Zerbatte iña baldin bazuten lenoztik, baten batekin ibilliya 'o...

- Ez dakit. Hoimbesteiñeko zeikan ez dakit.
- 'Ta zea, haurra... Karo, len haurrak itxian denak.
- Nik denak itxian izandu nittun. Denak. Praktikantikin. Todos.

- Geo hasiko zin ospitalin 'ta.
- Gero bai.
- Ondoren ya.

- 'Ta hor baserritan 'ta pues izaten zen ba este, beste auzoko emakume edadekon bat eta haurra hartzeko, haurra heldu zenin hartzeko 'ta praktikantin lana itten zuna non 'ta hola grabedadezko zeaikan ez zun. Normal heldu zena. Parterak ohittuk eoten zin emakume

edadekuk auzokuk edo...
- Asko zin parterak?
- Parterak edo... Parteratza itten zutenak.

- Bai, bai.
- Itxian leno asko.

- 'Ta zeiñ ioten zin, partera 'ta geo ama 'ro ahizpak 'o... Zeiñ ioten zin? Momenu hortan zeiñ ioten zin?

- Auzoko emakumi hoi. Ohittura ya hartua zakana. Haurra heldu zeneko haurra hartzeko. Medikua 'ta...
- Meikua 're bai?

- Generalin bai meikuk. Jeneralin bai. Gehiyenetan noski, medikua. Oiñatibia xarra 'ta, Don Regino 'ta... Gero praktikantia etorri zen, gure demboran. Praktikantiakin askok itxian izandu zittun.

- Zeiñ zen praktikantia?
- Pujol.

- 'Ta intierruk 'ta nola izaten zin?
- E? Entierruk eta 're aberatsanak aldare guzitan izaten zin entierroko demboran mezak. Saten zen mezak, atiempoko mezak. Erdi-erdiyan elizan erdiyan jartzen zuten

monumento haundi bat, zapi beltz batekin, buelta guziyan kandela gaitzak, ziriyuk, kandela gaitza pistuak eta argi guziyak pistuakin. Hoi zen, este... Nola saten ziyoten? Terzera 'ta segunda 'ta graduk zin.

- Graduk, e?
- Graduk zin.
- Segun zeiñ zen hiltakua (...)

- Karo aberatsa zen... Aberatsa baldin bazen, atiempoko mezak izaten zin zea, meza... Entierroko meza hasi baiño lenoztik 'o hasita.

- Doktrina bakarrataz kezkatzen zin. Bi komuniyo itten genittun, eta komuniyo ttikiy hoi itteko zortzi urte ingurun izaten zen, eta... Amona dotriña, beno, dotrika ez, errezatzen eakutsi zin. Eta geo hamabi urtetan komuniyo haundiya, eta klaro, ordun

eskolan dena erdaraz itten genun eta... Eskolan jarri ziten, jarri ziyoten itxekuri aukera 'o erdaraz e... Ikasteko errezuk eta dotriña beák eakutsiko zitela, 'o euskaraz in nahi baldin banun itxian ikasi berko nula. Eta... Amonak eakutsi zin

errezo denak eta dotriña dena buruz, béak buruz zekiyen. Ez zekiyen...
- Euskeraz zekin?
- Euskaraz. Eta... Ez zakiyen béak letzen 'ta eskribitzen, biñon dotriña dena buruz zakan, zakin

eta... Dotriña eta elizako kantak, eta bertso zarrak. Haik aittuta ikasiyak izango zittun eta... komuniyo haundiya itteko garaiya torri zen eta... Ordun... Bestik, ne adiñekuk komuniyua ittea monjatatikan denak joten giñan,

biñon zea, besti denak doktriña erderaz ''ta nik euskaraz. Eta... Apaiza Don Jose Luis Lekuona genun, arrontin apaiz ona, haundi bat. Enbil ttiki deitzen zin. Eta... Apaiz haundi bat, haundiya beziñ ona. Oiyartzungua zen eta... E...

Monjak kezkatuk, karo beák ez ziten dotriñik hartu 're itten eskolan eta bialtzen ziten... Bialtzen zuten nekin batin Estankoko Ana Mari, ni biño gutxi da zarraguo eta hora bialtzen zuten aber doktriña zea, doktriña bai 'te nekiyen.

Eta horrelaxen in nun kumuniyua, amonak eakutsitako errezukin 'ta dotriñakin.

-Nik txoakiya da satia 're aldea batea, biño nik komoniyua in, mutikoxkorra, komuniyua iñ. Hamabi urtetan 'o hola itten zen komuniyua 'ta.

In nun 'ta. Geo Manolo, Baraibarreneko Manolo izautuko zenun. Zuk, ez, zuk ez zenun izautuko. 'Ta han bi giñan han gosaitxikiyain genun.

Bestia zea Garroko Manolita zarrena, hilla da oan.
-Bai, illoba, haik illoba.
-Illoba haik hura. 'Ta hara jon giñan 'ta gosaitxikiya han in genun.

Katillokada bat kafesne er eman ziuten 'ta komuniyua gen traje txarrak jantzita. Han in genittun, euriya zen gaiñea eun hartan hain xuxen.

'Ta hemendik hara arropa xarrakin jon 'ta jantzi. 'Ta geo bueno (...) handik itxea torri 'ta geo bazkaiya.

'Ta ordun auzokua aldian behin 'ro ongi izaten bada beimpin askotan gombitu itten da bazkaltzea. 'Ta ni 're azkenekua zea, familiyan. Saill hortan.

-El ultimo cumple.
-'Ta bai. 'Ta hala bazkaiya 'ta goiko itxe hortakua nausiya. Joxe 'ta hoik... Joxe difuntun 'ta atta 'ta osaba biyek torri honea bazkaltzea, biyek gombitu 'ta biyek etorri.

'Ta harrek hartako, Manolon andri harek duro zillarra man zin. Duro zillarra!
-Eun hartan zembat aldiz beituko 'te zenun Erramun!

-Jesus! Geo 're.
-Eskiak erki galdu 're bai e!
-'Ta bai, 'ta. Geo zea honea torri 'ta bazkaltzen ai giñala 'o bazkaldu genunin 'o.

Horko gizonak beste duro zillar bat man. 'Ta zeak, osaba harrek bestia. Hua mutilzarra Balentin.
-A! Balentiñek man al zizun?

-Bai, duro bat.
-'Ta ez al zenun (...) Erramun?
-Ez. Alperrik zun, nik ordun ez nun enteinttuko 're.

Eta hala 'ta. Nik haik gorde nittun 'ta zuk san zu 'ta eunin hiru lau aldiz han 'te zeuden bixita itten nun.

-Bai, bai, bai. Hoi seuru. Hoi neonek pasia baitut Erramun hoi.
-Bixita itten niyon. 'ta kusi 'ta ño! 'Ta oan berriz dirukin haimbesteko zeik ez, oan dirua aixa kusten du jendik.

-Bai, bai, bai, bai, bai, bai.
-Prozesiyotako 'ta?
-Bai.
-Bai, bai, bai, bai.

-'Ta trajia non itten zen, itxian ez zen ingo?
-Trajia? Ez harrekin empeño pixka 't izaten genun.

Komuniyua iñ bittarte, itten zin moldatzen zin zerbaitte arropak. Biño behin komoniyua in genun demboan.

Errentira joten giñan gu. Garzia sastrerua bazen han, Garzia.
-Kalle Biterin.

-Paulino Garzia. Hantxe itten genittun. 'Ta traje koxkor bat 'o in, ez zea eleantia biño.

In 'ta harrek ondo 'ta ordun zea iruitzen ziun zea giñala...
-Markesak.