Orokorra

Sorgina txerritokian

Transkribapena

'Ta geo hala 'ta, txerriya ibiltzen dena, txerritokiya aparte ordun lembatin hola izaten zen itxiari iatsiya biño paeta in 'ta txerritei koxkor bat. 'Ta barrena gabe, kampun txerritokiy hoi 'ta.
'Ta arratsin beti txerriya beti karraxika: 'Ta kuik eta kuik eta kuik. Eta: "Ze arraiyene du ba?" Ez zun sekula maldiziyoik 'saten Felix harrek. Zea zen Xantua 'ro.
"Ze arraiyene du harek, txerriy horrek?" Eta: "Ui jon berko 'zu Felix, jon berko 'zu" Andriak. 'Ta jon 'ta atia ereki du 'ta txerriya izutua han 'ta deus ez 'ta hemen ez do ba deus 'e 'ta beira ibilli 'ta atzea goitti.
Berriz 'e ohiyea sartu ber dunin berriz 'e karraxika 'ta karraxika. 'Ta (...) lo itten 'e uzten ez. 'Ta hala,ordun dembu hartan Learren izaten 'men zen zerbaitte komentu 'ro zea, frailik eta. Meza 're 'maten 'men zuten.
'Ta han izaki praili haik zerbaitte haitan ez zin denak akaso izango biño hola zerbaitte poderia zuna holako zeak...
- Bai, bai.
- Aklaratzeko.
- A...
- 'Ta prailia harrekin hitzeitteko 'ro hara jon 'men zen prailia 'ro zen lekuan. 'Ta hola 'ta hola zula 'ta ez zula lo itten uzten txerriyak, gabin nola eoten zen. Aleiya, ze izan 'te zitteken 'o hola. Sorgiñan fama 're izaten zela 'ta hola.
Bueno zerbaitte 'man 'men ziyon 'ta kandela bat 'man 'men ziyon: "'Ta zuk kandela hau han euki itxian 'ta hasitzen denin txerriya karraxika hoi seittun pixtu, seittun pixtu e! 'Ta hoi hartu 'ta itzali gabe jon 'ta ereki atia 'ta beitu barrena argiya."
'Ta hala ba aski xintxo in 'men zun derrepentin hasi 'men ziyon txerriya 'ta jeiki 'ta pixtu 'men zun kandela seittun ddi-dda 'ta geo beri hura hartu 'ta eskailletan beitti sotoa jetsi 'ta sotoko atetik ate 'ta txerritokiko atia polliki-polliki ereki 'men zun.
'Ta jarri 'men zen 'ta hantxe emakume 'at larrugorrik txerriyan gaiñin.
-Mekauen.
-Txerriyan gaiñin 'men zebillen 'ta txerriyak, jakiña, karraxika hantxe bueltaka, txerriya bueltaka.
'Ta geo izautu, izautu 're in 'men zun. 'Ta alde iñ in 'men zun beak zeak, Felixek ordun: "Nik ze ingo yot horrei ba?" 'Ta alde in in 'men zun 'ta akabo ixildu 'men zen txerriya 'ta alde iña izango 'men zun harrek 'e.
Akabo hango txerri karraxiyak jon 'men zin. Bai, kandela bedeinkatua 'ta auskalo kandela hura, praili harrek zerbaitte indarra 'mana izango zun. Hoik 'e, sorgiñak 'e indarra izaki biño bai harrek 'e. Bai, 'ta...
Nor Irazu Apezetxea, Erramun
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-022
Pasartea 0:21:46 - 0:24:20 (2' 34'')
Laburpena Auzoko baten txerria garrasika zebilen azkenaldian. Txerritokira joaten zen eta txerria izututa bai baina ez zuen besterik ikusten. Legarreko konbentuan bazen sorginkeriei aurre egiten laguntzen zuen fraile bat. Hark kandela eman eta harretxekin joan zen txerritokira. Orduan ikusi zuen txerri izutuaren gainean emakume bat larrugorrian. Emakumeak alde egin zuen eta geroztik txerria lasaitu zen.

Txerri sorginak

Transkribapena

-'Ta geo gue Inaxiok 'saten zun hua Artikuzko kamiyun lanin ai 'ta arratsin, laumbata 'men zen, laumbat arratsa 'ta harrek. 'Ta itxea ez zela heldu, gosia 'ta gehiyi eana 're ez. Merienda pixkat iña Aizeaiñen 'o Arlepon 'o hor itten 'men zuten laumbatatan, merienda pixka't in 'ta...
-Jornal pixkat hartuta.
-Bai 'ta ttaka ttaka ttaka ttaka 'ta Biraitan barrena Pulliaiño 'ro launak izaten 'men zittun Alfontso zeakua Fatxiko Alfontso 'ta Epeleko Iñaxio difuntua 'ta hola mordoxka't.
'Ta hor pixkan pixkan launak galdu ben itxetan 'ta honaa 'ta heldu 'men zen maldan goitti 'ta hor heldu zela, azpiyan, zelai azpiy hontan aurreko aldian zerbaitte hola 'ta: "Zer dit nik hor ba?" 'Ta txerriyak.
Argi-argi 'men zon egualdiya 'ta txerriyak. 'Ta zerrama haundi bat belarriyak tente-tentekin. 'Ta umik, ume mordoskat. 'Zango 'men zin zortzi bat ume 'ro. 'Ta haik 'e iul-iualak ttentte-ttenttikin, belarriyak ttentikin denak.
'Ta denak ttarrak-ttarrak, ttarrak-ttarrak, ttarrak-ttarrak. 'Ta ama aurrin tak-taka-traka, mantso-mantso. 'Ta pentsatu 'men zun: "Ño, hoiri aurria nundik pasako yot nik? Nik aurrea pasako nikek, hoik biño aurogo jongo niyukek" 'Ta,'ta biño pasatzeik ez, pasoik ez.
Goixio 'torri 'ta goixio zin gurdibiria hola bueltan 'ta beste person biria 'ro hola 'ta: "Han pasako nak". Hara ailletu zenin umik batetikan 'ta bea bestetikan. Bitatikan. 'Ta: "Ez ziok hemendik pasatzeik". Honaxeiño 'torri, azpikalde hontaiño.
'Ta hor eskoiko ailleka birexionda ttiki bat 'ta geziyan azpiyan barrena, horrexeiño jon 'men zin tar-tar, tar-tar, tar-tar. 'Ta ondoko eunin jon 'ta 'kusten arrastuk, haimbeste animali pasik 'ta loiya 'ro lurra zen lekuan 'e bai 'ta arrastoik 'ta bat 'e ez. Bat 'e ez.
Biño hoi bazen zerbaitte e! Bazin, biño hoik sorgiñ hoik zin nik san ber banu bertako jendin tarteko sorgiñak. Bai.
Nor Irazu Apezetxea, Erramun
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-022
Pasartea 0:17:30 - 0:19:30 (2' 00'')
Laburpena Sorginkeria franko bazen Tornolan. Erramunen anaia Inaxiori etxerako bidean pasatu zitzaiona ez da makala. Lanetik heldu zela, zerri-ama eta bere umeekin topo egin zuen bidean. Ondoko egunean bertara joan eta ez zuen arrastorik aurkitu. Erramunen ustez, sorginak auzokoak bertakoak ziren.

Portugesak mugan

Transkribapena

- Hamar 'o hola.
- Zortzi, hamar, beatzi... Hamahiru urtetako joan nitzen neskame 'ta! Irunen (...) San Marcial.
- Bai, san zenin!
- Bai. Hantxe hamahiru urtetan.
- Bai, 'ta ze san zenin han, zea Portugesa asko zila?
- E? Portugesa pasua. Portugesan pasua zuten 'ta tokiya bar hartan 'ta...
Han bazin buru itten zutenak eta diruiy eskea!
- Portugesa zertik...
- Portugesa zien pues langillia... Portugaltikan pasua! (...) nombatte alde iñ. Prantzira.
Frantzira. 'Ta haik 'e pasatzen zian 'ta (gornala). Dena handik hemendik saltsa hortxe!
- Dirua...
- Dirua hartzea batzuk hara 'ta bestik honea. Hola.
- 'Ta zu arraskan aitzen ziñan lanin?
- Bai, ni fregaderan. 'Ta bestia señorita xamarra zen 'ta hura mostrador.
- Hura cara al público.
- Bai. Cara al público.
- 'Ta geo han...
- Aspertu nitzanin itxea!
Nor Irastortza Artola, Inaxi
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-016
Pasartea 0:19:40 - 0:20:55 (1' 15'')
Laburpena Hamahiru urterekin, Fonda San Martzialen neskame. Portugesak Fonda San Martzialen. Portugaldik alde egin eta Frantziara joaten zirenak. Arraskan aritzen zen lanean.

Gerra ondorengo lan eskasia

Transkribapena

- Ezkondu 'ta ya Maldaburura 'ta zea in ziñanin geo ya kanpoa 'ta lanea 'ta ez, ez? Dena baserriyan?
- Baserriyan. Ez. Ne gizona faten zen, hola, iñon billatzen bazun lantokiyak...
hamabostaldi bat pasata 're hura, diru hura geyo eta faten zen iñon harrapatzen baldin bazun, miño zalla zen, zalla lantokiya harrapatzen, ezin zen harrapatu. Gerra ondorin oso eskas... mixeia zen. Bai.
- Geo handik urte batzuta hasi zen igual...
- Geo polikigo, Ventas, 'o Irungo... bai, Porcelanas, Porcelanetara jende asko okupatu zen, bai, asko jendia. Zean, Ventasen... jakingo 'zu nun den Porcelanas. Ez dakizu?
- Bai, Pocelanas Bidasoa.
- Bidasoa.
Nor Irastortza Artola, Inaxi
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-015
Pasartea 0:38:50 - 0:40:35 (1' 45'')
Laburpena Gizonak, ahal zuenean, baserritik kanpo ere lan egiten zuen, baina gerra ondoren zaila zen lana harrapatzea. Gero bai, portzelanetan jende asko hasi zen lanean. Gizonak semeak nahi zituen, eta lehendabiziko hirurak neskak atera ziren. Hala ere, neskek lana berdin egiten zuten, segan mutila gogorragoa bazen ere.

Transkribapena

Nor Irastortza Artola, Inaxi
Lehentasuna 2
Transkribaketa Egin gabea
Zinta OIA-015
Pasartea 0:12:10 - 0:13:10 (1' 00'')
Laburpena Neska kozkorretan Fonda San Martzialeko arraskan lanean aritua da. Portuges asko egoten zen bertan.

Aberatsak

Transkribapena

- 'Ta ze mouzkuk zin, e... Donostiko jendia 'ta hoi, abeatsak 'ta zin, biño zea, tratoik izaten al zuten zuekin 'ta? Kaleko jendikin 'ta?
- Bai. Abeatsa zen jendia, eta dirua maten zutenak ayuntamienturi, e!
- A bai, e?
- Bai, bai, bai, bai, bai! Ayuntamienturi launtzen ziyoten. Izaten zuten...
- Ordun mesede gehiyo izango zittuzten.
- Bai, ba! Haik jon zinin, okerro geldittu zen ayuntamientua. Aleiya! Ez, ez, haik dirua, haik dirua utzitzen zuten.
- 'Ta zein zin gehiyo horkuk Fermiñenekuk eta?
Eta zein zin gehiyo hola jauntxuk tortzen zinak?
- Haundiyak hola gaiñekun... Gutxi! Hirubat famili 'ro hola zin, hola. Abetsak xamarrak. Eta haik launtzen zuten ahal zuten guziya, bai!
- Eta geo haik hemengo neskamik eta izango zittuzten, ba?
- Bai, bai! Karrikakuk 'e... Karrikakua... Nongua eondu zen han dembu askuan? Ahizpa jon zitzaiyon harrei. Hua, hau dembu askuan eondu zen min biziya harrekin 'ta neskame!
Dembo askuan! Karrikakua zen! Ez naz akortzen itxian izena, biño... Bi ahizpa zin, 'ta bat monja jon zen 'ta bestia neskame eoten zen.
- Honekin?
- Bai, hoikin. Jende hoikin. Ez, jende, jende ona zen, jende ona! 'Ta soltatzen zuna.
- Eta, haik... E... Beti tortzen zin udaran?
- Udaan beti. Uda guziya!
- Gerra 'ta geo 're bai? 'O ordun ya pixka 't zea in zin?
- Ez, gerra demboan 'e torri zin, eondu zin, eondu zin gerra dembun. Bai, ez zittuzten iñork ikuttu! Ez, ez, gerra demboan 'e eondu zin.
Arizmendi eaman zuten hiltzeko, biño haiketik iñor ez zuten eaman.
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-013
Pasartea 0:32:40 - 0:34:30 (1' 50'')
Laburpena Oiartzunera etorri eta bertan bizi ziren kanpotar aberatsek Udalari diru asko ematen ziotela zioten. Neskameak oiartzuarrak zituzten. Gerra iritsi zenean, Arixmendi eraman zuten, hiltzeko, baina hauek ez zituzten ukitu.

Gaixotasunak

Transkribapena

- Hura arrontin bukatu arte, gaizki ibiltzen zin. 'Ta bukatu 'ta geo 're, nahiko lanakin ibilli zin. Bai, 'ta...
- Haimbeste jende hil bazen!
- Bai, haimbeste, bai. Tifusekin jende asko hil zen ordun. Ordun asko hil zen! Ergoindik 'e bai, 'ta kalin bertatik 'e bai, 'ta bai, bai, asko hil zin! Tifusekin.
- 'Ta gaiñekun, e... Tifusetik aparte, zertaz hiltzen zen.
Karo, oaiñ urte pilla bat bizitzen ga, biñ len jendia hiltzen zen gaztetan.
- Oaiñ miña klase asko dia. Biño ordun, jenealin zen Tifus 'o bestela gripe fuerte bat izaten zen. Gripe. Gripe saten ziyoten, biño ez zen gripe izango!
Porke harrekin 'e hiltzen zin auro! Tifusetatik aparte, beste... Gripe saten ziyoten izena, biño auro hiltzen zin harrekin 'e! Zortzi, betzi eun miñez pasata hiltzen zin. Bai.
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-013
Pasartea 0:13:00 - 0:14:00 (1' 00'')
Laburpena Tifusarekin eta gripearekin hiltzen ziren asko. Gripea deitzen zioten, baina oso gogorra zen.

Transkribapena

Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 3
Transkribaketa Egin gabea
Zinta OIA-013
Pasartea 0:11:20 - 0:13:00 (1' 40'')
Laburpena Tifusarekin hildako beste baten izena aipatzen du. Hura izan zen kanposantu berrian lurperatu zuten lehena.

Tifusa

Transkribapena

- Gerran aurretik 'o ondorenin?
- E?
- Gerran aurretik 'o ondorenin?
- Ez, ez, gerra dembun, gerra dembun.
- Gerra dembun.
-Gerra dembun. Eta eamateko...
Nola ibiltzen baizin gerrako enfermuk eamaten ne senarra 'ta, haik, haik enterratu zittuzten, haik. Haik ematen zittuzten kamposantoa. Bai. Bai, bai...! Zertikan arropa kambitu 'ta, arropak harrika bota[harrika bota:harrika bota] 'ta geo beste berriyak jarri 'ta, guria ibilli zen.
Bai, zertikan kutsu haundiya izaten baitu tifusek.
- Peligru erra ibilli zuten zue gizonak eta, e!
- Bai.
- Kutsatzeko, e!
- E? Bai.
- Haik eamateko 'ta...
- Haik eamateko 'ta bai, bai, bai. Biño eamateko launak eziñ billatuik ibilli zen guria. Arotzana zen guria, 'ta kajak beák itten zittuzten 'ta launak eamateko, kaja eamateko iñor eziñ harrapatuik baserritan. Jon nahi ez iñork 'e!
Saten... Guriak saten ziyoten: "bueno, biño ez 'zute kuidadoik! Zamazkizuten arropak, nik hala ingo ttit, 'ta zuek 'e bai. Utzi, ya betiko! Xar-xar batzuk jantzi, eta geo beste berriyak jantzi, eta garbittu ondo zeok, 'ta ez 'zute ezer 'e pasako!"
Saten ziyoten, 'ta ez zen ezer pasa! Guriak amakiñ bat enterratu zittun...
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-013
Pasartea 0:10:00 - 0:11:20 (1' 20'')
Laburpena Gerra denboran hil ziren asko tifusarekin. Bere senarra ibiltzen zen gerrako eriak kanposantura eramaten eta tifusarekin hildakoak ere berak eramaten zituen. Lan horretarako lagunak ezin bilaturik ibiltzen zen, kutsatzeko beldurrarengatik.

Hilerria

Transkribapena

- Noiz arte 'ro izandu 'te zen?
- E?
- Kamposantu berriya iñ arte? Zurkun onduan don kamposantu hoi iñ arte?
- Bai, kamposantu berriya iñ arte. Oso gaizki ibilli zen jendia. Elizan atzin nola baizen kamposantua, denak han enterratu ber zin, eta kamposantua berriya iñ arte, gaizki ibilli zin, e! Oso gaizki gaiña!
- Tokiyik ez zelako!
- Aleiya! Geo eosi zuten terrenu hoi, oain kamposantua don hoi, eta hoi eosi zutenin, hasi zin 'ta auro xamar ixkiña, beko aldekua, pranko auro in zuten.
Jendia, tokiyik ez baizen goiyan. Eta hua pranko auro in zuten. Geo bestin gehiyo tardatu zuten. Haundiyoua in zuten geo, dena batin. Puskaka puskaka, biño gutxinin lau puskatan iña da kamposatu berriy hoi 're!
- A...!
- Bai, lau trozotan iña da gutxinin!
- 'Ta noizko kontuk dia hoik? Aspaldikuk, ez?
- E?
- Aspaldiko kontuk dila hoik!
- Ui...! Aspaldikuk dia! Kamposatua hor aspaldikua da! (bideo mozketa) Zertikan zembat jende hiltzen zen ordun 'e. Gaiña izandu zen temporada bat Tifusa izandu zena.
'Ta tifus hil zen dembu hartan! Hil zin asko, e!
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-013
Pasartea 0:08:20 - 0:09:40 (1' 20'')
Laburpena Elizaren atzeko hilerria txikiegi gelditu zen, eta, ondorioz, orain ezagutzen dugun Zurko baserriaren ondoko kanposantua egin zuten. Garai hartan tifusarekin asko hiltzen ziren.