Gerra garaia

...'ta hola ikusten dia. Miño gañekuk? Nada, abandonatuk itxiak. Herriyak hantxen, herri osuak.
- 'Ta handikan torri zinak, reketi haik, euskaldunak 'ta izango zin ba?

- Gutxi, gutxi-gutxi. Gutxi, oso gutxi. Pamplonan ya euskaldunik ez dun, 'ta handikan harakua Zaragoza aldeko jendia torri zen. Gutxi.
- 'Ta handik aurrekuk denak bertuk?

- Bertuk, bai. Bai.
- 'Ta zeari... gizona 'ta hanguk zin, aldia hartakuk, Itturin...
- Itturinen. Hoik 'e torri zin, klaro, hemen nola suerdatu baiziyoten lana denantzako,

nola ez baizuten gerra jon beharrik ne gizonak eta iñork 'e, eran extranjeros, iñor ez zin jon hoik gerra...
- A klaro, amerikanuk zilako.

- Bai. Iñor ez zin jon gerra hoik. Eta ordun ne familiya hori torri zen Makintxea bizitzea, bai. 'Ta hola, hoik bezela. Errenteiko plazan? Zea... Oaiñ ez, oaiñ ya. Hor puestuk jarri zittuztenak, hola torritakuk kantidadia, gurasuk geo karriyak zin. Berak honea torri,

umik onea gerran karri 'ta berak bakarrik geldittu 'ta geo han gurasuk karri honea, holakua, naparra erruz zen hemen e!, erruz, erruz. Erruz... Beno, ni beti Errenteiko plazan, san niyon: "Hau 're naparra", 'ta beak saten zun: "Somos navarros" y "Si, ya se ve".

'Ta hola ixtoiak kontatzen hasi ezkio... ezin kontatu halakuk dia, gerrako... Esan zina, lenbizi torri zena honea, gerrako... jon zila Aranburura 'ta hango amonak ez zula deus jakin nahi 'ta, honea dirijitu zittuztela 'ta, bueno... eta san zin:

"Bueno, afusilamentun...", hemen bizittu zen geo 'ta, gizona hura hilla hunan, "Haren atta non hil zuten iñork ez diu san,'ta zuk bakarrak. Ui, ezta itxekuk 'e ez zakiten hura non hilla zen", "Pues, Oiyartzungo kamposantun hilla da. Porke hemen goiko gizona,

beste bizitza du honek goian, eta hoi Lizarrea gelditzen baserrira jon gabe lotan, Lizarren arreba zun 'ta, eta geo zolua ittea eamaten zittuzten Oiyartzungo kamposantura, 'ta gizona horrek ze san ziyon: eaman dute... kulpik gabe ekarri zuten,

Errentiyan zon guarda hoi, 'ta beste batek guarda sartu nahi zulako horrei txibatazo bat gezurretakua iñ, gizona hiltzeko, zu. 'Ta san ziyon: "Aizu, ingo al diazu nei enkargu bat?", "Ui" gizon honek esan 'men ziyon "Nik ittekua bada...",

"Sanki yozu ne itxekuri nik ze paradero damaten" esaten zun, "Ne denbun ez ddit aztuko gizona haren serenidadia, hiltzeko zai jarriyak, zeak, soldaduk". 'Ta ez zekiten honea torri zinak "Beno, Oiyartzungo iñork 'e ez diu... ibilli ga galdezka horrena 'ta iñork 'e...",

"Beira, Oiyartzungo kamposantun hilla da hura".
- 'Ta zer zen, Errentikua?
- Errentikua, baserri batekua. Bai, 'ta hola. 'Ta zean, oaiñ (arte ez 'men ttizten...)

bost gorputzen hezurrak, zean hoik, zean, Lekunen. Hor sartu ziten, hor? Jainkuak daki zenbat hil zuten hor. Hortik eskapo inta... geo tiro 'at emanta eroi zen 'ta ez jo, 'ta in zun eskapo gizon batek, Pasaikua, geo be andria hemen ibiltzen zen, arrai saltzen.

Eta hura altxatu 'ta eskapo in ziñen, ez zun jo, eta lenbiziko baserrira, Oiyartzabalea jon, 'ta han ate joka... hango gizonak nei kontatu: 'ta atia jo 'ta "Zein da?" 'ta hola 'ta hola "Ireki nazu" 'ta "Nik atia ez zattut...", "Ereki nazu" 'ta ireki ziyola, eskual lotuak 'ta hankutsik.

"San niyon: nik etzattut etxian hartuko, eskuak eskatuko zattut eta apargatak eman, 'ta zuk, nahi zun tokira jon" 'efektibamente, miño han hill berra izango zen...

- Len zena 'ta geo ez zena 'o...
- Nik ez dakit... leno gerra aurretik 'e mixeia zen zu, mixeia galanta. Hau zea da Gorka seuraski, semia... Gerra aurrin goseik ez zen miño pakeik 'e, ordun 'e huelga 'ta...

nasiya jendia. Arditturri lanin ai zen ordun 'ta ni tropak torri zinin Portuberri dena jendez betia zionen huelgan zolako. 'Ta ordun tropak zer zin 'ta ez zen... "Bai, zea Endarlasako zubiya bota 'ute tropak" 'ta... Geo handik bi eunea azaldu zin hemen.

Geo Eskasea, aitzia izango zu? Eskase tropak estrenatu zuten lo itteko arratsin, geo zabaldu zin denin 'ta...
- 'Ta gerra hasi aurretikan arguyua 'ro aitzen al zen zerbatt heldu zela 'o okerrea zijula zerbatte 'o?

- Bueno, sinixtu 're... jendia bakizu, lanik gabia gaztia dena itxian, iñork 'e ez zun lanik, miño gerra torko zelik iñork 'e ez zun pentsatzen. Ez zekitenen gerra 're zer zen 'ta. (Atzokui san niñen) 'ta Naparrun hasi zela, atzoko kontuk bai, handik etorri (da) General Mola,

naparra zen 'ta harrek ekarri zizun tropak, lenbizikuk. Handik hasi zen Pamplonatik, han 'e herri ttiki guziyak, etorri nahi ez zuna apusillatu 'ta, han likidaziyua izugarriya inta torri zen. Torri 'men zen. Nik hangua lehengusu batekin, neriakin,

ezkondua bada 'ta harrek hala saten zun: zazpi senirekin geldittu zela hain ama 'ta atta eaman 'ta geyo ikusi ez. 'Ta hola asko, han? Ez... ni Zaragoza bastante, beno, bastante jon naz, 'ta Zaragoza guzela zenbat herri beltx-beltx-beltxak hutsak.

Denak gerrako dembun hartu 'ta karri 'ta geo... Oaiñ, tartin ateratzen dia batzuk, hemen, handik hemengo familiarrak jon 'ta ben terrenua izaki 'ta itxe batzuk bat 'o beste iñak eta hola ikusten dia. Miño gañekuk? Nada,

abandonatuk itxiak. Herriyak hantxen, herri osuak.

- Gerra... 'ta lengo esayera da: "Gerraik txarrena miño pake txarrena hobia da".
- Eske gu ez ga ezta imajinatu 're itten.
- Ez, ez, ez...

- Nahiz 'ta zuek kontatu 'ta iñalak iñ... haiñ-haiñ gorra, ez?
- Bai, bai. Ez da imajinatzen zer den gerra. Aieka guzi... nonahi herittua zu, ni beti akortzen na, goitik betti ogiyan billa helduki 'ta zea, Paotxikitako buelta itten du 'ta zokua hartan

soldado bat hantxe hilla, miño hozkiya... jarri itten da noski. 'Ta Goñi, famoso Goñi; han, guardian han zebillen. Zea, honea heldu zin tropai nola zubiya bota baiziyoten pasua gabe geldittu zen hasta septiembre, 18 de juliotik ez zon pasoikan,

dena mendiz ibiltzen zen eta Goñi horrek san zin: "Noa zuz neskatxa?" 'ta humildemente "Ogi billa" 'ta "Sartu kotxin". Lenotik ezauna, konfintza ez, miño ezauna, hemen Arrauan bizittua baizen, eta sartu 'ta berak eaman zu, nik harrentzat deus satekoik ez dut.

Atzea, hara, soldadu hilla zon tokiya harta ekarri zianen, porke han bailtzaten soldadu hil zina haik eramateko 'ta prepatzen, behiyak 'e, behi paria jarri 'ta gurdiyan eamaten zittuzten 'ta, hoik begitik ezin kendu zit soldadu haik kuneta zoluan.

Aman semik izango zin zein bazin 'e, 'ta hola. Nik apusilamendua 're sumatu nun Oiyartzungo kamposantun, ikusi ez nun iñ, miño sumatu? Kalin geldittu lotan, Kastronin ni lanea asko joten nitzan, eta gau batin tiroteuak 'ta hango etxeko andre zarra, oaindikan 'e neska zarra bizi 'un.

Kuartoa jon zin: "Ez ikaatu, afusillamentua da". Ui ama! Hura tarrapatuta 'ta geo tiro de gracia dela 'o pa-pa, ni... 'Ta hurrengo eunin josten ibiltzen nitzan ni 'ta neskame zon baten nobiyua 're han hil zuten, hemengua zen mutilla 'ta neska kampokua, neskame zona miño

euskalduna. 'Ta hura nearrez nola Ollokinea jon zen, 'ta arratsa hartan hil zuten mutilla hura 're. Kinkirrinkiñenekua, mutil polit askiya bai! Bai, hil zuten...

- Aitzia bakat bai: Kinkirrinkiñenekua.
- 'Ta horrengatikan ba hoi. Ixtoriak dia... ahaztutzen ez dinak...

- Hogei urte, gerran. Ni dena gotzen naz gerra. Gerra, lengo esayera da: gerraik hobena miño pake txarrena hobia dela, 'ta bai. Ordun ez duzu pozik 'ta deuse, 'ta beti usai bat, zea usai... polbora usaiya 'o... gaiñea gerrako lenbiziko urtian euzkiyik e'tziñen sateko...

ez dakit jaingokun zeaz... euzki gabe bizittu giñan gerra hasitako urti hartan. In zun urte bat... 'Ta aieka guzitatik soldadua 'ta guardiya 'ta beno. Ogiya billa torko bagiñan 'e eozin tontorretan bazozten guardiyak jarriyak: pa 'ta... ti 'ta... Nei ez zitt tokatu beñe jotzia miño...

ordun kartilla bat maten zuten ogiyan billa joteko, laun batek 'o bik 'o... 'ta attak eta nik jotia bakarra genun libre ogiyan billa. Ne ama amakiña bier atzetikan beira eondua: ni itxetik atera ordu goiko Galtzatako gaiñatik hasiko ttunen zipi 'ta zapa.

'Ta beñe ez zitzaidan suertu nei jotzia. 'Ta nik granada bat... San Inaziyo euna, eliza jon 'ta handik atera 'ta tropak sartu zin elizan meza entzuten, oaiñ miño fede... ez dakit nola den hori. Eta ikusi ziten nomatte zeatik, San Markotikan, San Markon frente geitza izandu zen

eta hasten da bonbardeua 'ta Oiyartzungo eliza bai, orro errak! Ez dun nolanahiko... in zizkaten harri batzuk bota. 'Ta handik atera 'ta, atera 'ta, ate bittartin auantatu geniñen, tropak ate zin bitarte, 'ta aún y todo baguzen, oaiñ dena etxez betia zion hoi,

Santosene aldeko tarti hartan arto-zelai izugarriya zen. Eta goiatik biria, eta goixiotik biria, geoztik in zuten Ergoinea biria, zea karretera, bestela zen gurdi-bidia miño zabalxio miño ya...
- Bai, Gaztañea atetzen zena.

- Atta ta biyek zakua bizkarrin genula 'ta hor ikusten dut zu gauz beltz bat xi-xi-xi "Atta atta, non..." 'ta guk bai korri errak. Atzetik bai harri pilla 'rra hartu geniñen. Bai, harrek in zun zoluakin, beno... itxe bat sartuko zen. 'Ta ez zen lertu...

geo amakiña bat abere zar sartu zitenen zolu hartan, geo aberia, ordun ez zen kotxeik eta aberikin zen dena 'ta gosia 'ta llagatan 'ta... abere asko hiltzen zen. Denak zolo hartan. Pilla 'rrak battun han sartuak. Nik behin ikusi dut, bonba nola tortzen den:

beltz-beltza birian... bueno! Penagarriya, penagarriya. 'Ta ordun ezin zenun hitzeiñ 'e gauza asko 'ta. Bakizu (non aitzik 'e ez zen): dena militarra, dena reketia, dena... 'Ta lapurretan 'ta beno, gosia zuten, arto zelaitan 'e... artua guk ez dugu jan miño...

zuitzen zitenen 'ta erre 'ta jarri 'ta hura jaten zuten Trabajadoriak. Trabajadoria... beno, golpe bat 'e etziñen harrek gogoz man karretera hortan. Ne attak saten zun: "Autxiliko tunelian gogoz emantako golpe bat 'e ez dun".

Hor pasatu zittuzten hiru urte 'o, hortikan karretera Ergoinen hasi 'ta Lesaka itten. Oso gauza beltza da gerra, beltza-beltza, beltza, beltza... Nik askotan... bai, hoi iruitzen yote askoi, oaingo gaztia ez 'iten ikusi 'ta, kontua, pero...

gerrik, 'ta lengo esayera da: "Gerraik txarrena miño pakeik txarrena hobia da".
- Eske gu ez ga ezta imajinatu...

- Hoi 're han akortzen naz. Eta geo pues, nada, gerra. Eta gerran ondotik, han berriz 'e eondu nitzan.
- A, bai? Geo ondu ziñan berriz?

- Bai. Biño Pamplon aldea ez. Haik zeara jon zin, e... Pamplonara jon zin, eta gerrak harrapatu zin hain itxian zola. Ne baserriya Txikierditik hauntz, pasoik gabe geldittu nintzan itxea joteko.

¡Oseake pa dicinueve años ya me iba yo abandonada otra vez de mi familia! Eta ibiltzen zen ne ahizpa josten...

- Irunen bizitzen dena ba bada Maitxo. Harrei ez dakit zeiñek in ziyon partotza!
- Bai, ordun auzokuk!
- Bai, biño hoa... Gerra hasi zen eunin, gu Olaldetik Goikoitxea.

- Iñ al zenuten rekorridua!
- Bai, horrea. 'Ta arrasaldin hor sartu reketik. Jo 'ta pareta guziyak zulatu, benga 'ta jarri zittuztela tiroka benga paeta zolotatik 'ta illundu zen demboan,

"¡Los que no son de casa, fuera!" Beorlegik. Mekauensuletxe! Bai.
- Hoi da Arraskularre, oain gurutzia botia 'men da.

- "Lendabiziko mendiyak zuen Arraskularre izena, rekete beák hamaika arrautz fresko 'ta oillasko jan zutena".
Bersuk baila miño ez dakit, ez 'ttut gotzen.

Behitzat, goiko etxetik atea arratsin, 'ta Auxtiña hola... Iarbura (...) Xabalo Manuel 'ta biyek. Nik hamahiru urte, harrek hamabi, biyen erdiyan...
- (...) erra man zun harrek, bi muti kozkorren tartian aittu!

- Bean erdiyan Iarbu, Iarbura bieyei helduta. 'Ta Iarbun gaba pasa, 'ta hurrungo eunin, Iarbura berriz beste tropak! 'Ta fuera handikan! 'Ta hoa hartu erdiyan 'ta Zaldiñea!
- La ostia! hua bai rekorridu erra! Biaje erra!

- Bai, Iarbutik Zaldiñea! 'Ta Zaldiñen jaiyua dela Goikoetxe...
- 'Ta Zaldiñen zein zian ordun?
- Zaldiñen...

- (...) Bazin ba soilulaiak...
- Fermin 'ta...
- Bai, Fermin 'ta (...) 'e bai, soiñulaiya hua 'ta...

- Ez, ordun hoik ez zin hor bizi. Ez, Aixtiburun dina hoik. Hoik beak zila Zaldiñen ordun. Hara jon giñala, han jaiyua da Maitxo. Kauen! Fuentaka potajia ate 'ta hamahiru muti kozkor (...) kriston pilla! Laixter, han auro ez zenak, potaje gutxikin gelditzen zen.

- (...) askoik gabe geldittu giñan!
- Fuente batetik... Denak fuente batetik.
- Mekauenla puta! Haimbesteko zea pilla, muti kozkor pilla 'ta!

'Ta, gambara jon 'ta belar tartin lo! Pixallia 'ta hartu 'ta belar tartia zabaldu, 'ta hala, pixa goitik betti!
- Kukusuik ez al zen belar tartin, genealin galparrak...

- Handikan Goikoetxea tortzeko gui! Izeba Iturriozkua 'ta Xabalo Manuel 'ta hiruak, Goikoetxea behi pare bat aber maten ziguten. 'Ta que estabamos en una chabola y aber si nos podia dejar llevar un par de vacas, 'ta: "¡De aquí no sale nada! Beorlegik! 'Ta aurreroko eunin,

arratsaldeko bostetan, "hay que ordeñar las vacas." 'Ta attonak, ne mouko attonak zarra arron horrek 'ta: ezetz goiza zela 'ta... "Pues si no ordeñas las vacas, ha matar la mejor vaca que hay en la cuadra" Seittun nausi!

- Bai, bai. Nahi zuten guziya itten...
- Beorlegi bea izautu zenuten zuek, e!
- E?

- Beorlegi izautu zenuten ordun!
- Hor Goikoetxen. San dut ba leno zea " hamaika oillasko 'ta zea, arrautz presko 'ta

oillasko jan zutena, geo eman ziyoten behiyak jeisteko ordena, ez bazittuzten jeisten hiltzeko behiyik onena. Bertsu horren bukaera hoixe zen.
- A...!

- ... norbaittek? Hoi zu ez za gotuko, biño san in zizuten gerra garaiyin...
- Bai, bai. Klaro, ni gerra garaiyin hiru urte beranduo jaiyo nitzan, bueno, bai, gerra ondorin hobekiyo sateko. Eta nik izautu nun... Zea, ordun arropa zabaldu zuteneko ondoriyuk.

Muxika e... Dena granada puskaz betia. Biñon hala´re urte batzutan eman itten zittun muxikak. Bai. Pes hori izandu 'men zen, kaleko jendia ahal zun tokira joten 'men zen eta Sastiarrenin 'e, e... Asko eondu 'men zin.

Arrauko senar-emazte batzuk izan ber zuten eta, bestikin batin zoztenak, eta bestik esan 'men ziyoten... Klaro, abiaziyoz, botzen... Abioitikan botzen 'men zittuten bombak 'ta san 'men ziyoten ez, zea,

arropa argiyakin ez ibiltzeko eta jarri 're ez itteko ezer argiyikan kampun ahal baldin bazuten. 'O disdira botzen zuna, zerbatte. 'Ta emakume horrek behintzat, ez 'men ziyoten kasoik iñ, 'ta iñ 'men zittun maindirik jarri zea, e...

Belar berdetan eta seittun abioiyak zea, bombardeatu, eta zakurra hill, e... Arropan ez 'men zen geldittu puska bat 'e, e... Geldittu zen koloria dena lurrakin itxatxiya eta geo nik izautu nun, zuk galdetu nazun bezela, muxika.

E... Eta atetzen ziyon gesal bat bezela, 'ta harrekin babesten zittun, zea e..., Granada puska haik. Udaberriyan atetzen zizkan gauz bizkoso... Bat eta harrekin estali bezela itten zittun zea haik, granada zolu haik, 'ta puskak barrenin.

Eta... Nik... Bai... Urte batzutan eman zittun muxikak, eta geo jon zen ya dena ihartzen. Bai. Eta... Ba itxetikan gehinez 'e ze izango zen, hamar metro igual ez. Bai, bai.
- 'Ta zea, Gurutzen errotak....

- Dena, dena tristia. Anaiya 're frentian hil zen. Telegrama ailletu zen 'ta nik hartu ber izandu nun, 'o nei tokatu zin hura hartzia 're. Txar guziya netzat!
- 'Ta anaiya ze in zuten Maitxo, zea, e... Reketik emanezi...

- Reketiak hartu Irun... Zeatik Pamplonatik etorri zianak eaman. Gorriyak ziala 'ta. Beste gizon horrek san zula 'ta. Gue attai ez zitzaiyon gustatzen politikan sartzeik eta.
- Biño han...

- Gaztiak akaso Batzokiko zea izango zuten, biño... Behintzat, politikan asko sartu ez.
- Biño garai hartan igualtxo zun. Iozeiñ eamaten zuten, ez?
- A bai! Bai. Asko afusilatu zuten. Gui, Donostira jun giñan lengusua 'ta biyek relojei batea

'ta nonguk zazte 'ta Oiyartzunguak eta. Hola hasi zen: "bai, Oiyartzun hortan 'e..." ez dakit zer 'ta bakit zer 'ta... Geo san zigun: " ba al dakizute zembat dian afusilatuak? Oiyartzunguak?" 'Ta san zigun: " cuarenta y nueve 'ro" ez dakit zer. San zigun nola zen.

Kantidadia 'ro san ziguten, ez naz akortzen. Gue auzuan bertan 'e bazian afusilatuk. Asko zen afusilatua. 'Ta kampotik kamionetan karri, han kampun harra... Hartzen zittuztenak 'ta bestetan ez itteatik beko plazan paretan kontra jarri 'ta han hiltzen zittuzten.

'Ta geo hasi zian kamposantura eamaten 'ta han afusilatzen. 'Ta Oiyartzungo mutillak 'e bazian afusilatuak han. Nik dena holako... Txarra.
- Holako rekuerduk...

- Akortzen nazena.
- Jo! Erra da.

- 'Ta guk ordun ze urte genittun? Pues hogei 'ro.
- Hogei 'ro.

- E?
- Gerra 're tokatuko zizun zui?

- Gerra 're tokatu zian. Handik itxetik ateta ibiltzen giñan. Kañonazua besteik ez genulako.
- Non bizi ziñazten zuek?
- Putxutxerrekan.

- Uf...!
- Hara, jesus! Eun batin gue anaiyak kontatu zittun kañonazuak, azkeneko eunetan. Zeatu 'ta ehun... Ehunda... Hirurogei 'ro ez dakit ze zeatu zittun inguru hartan. Geo alde in baizuten.

'Ta nombatte azkenaldiyan... Miño bestela 're bai. Kañonazuak sartu han inguruan, zean, Exkerreneko baratzia zen, 'o zelaiya 'ro zea. Erramolatxak zekazkiten eta handik aldatuk zian erramolatxak leiyotik kampoa, barrena. 'Ta hola gerra demboan.

Anaiya 're han hil zitzaigun, hogeita lau urtekin. Dena hola.
- Eta zea, e... Kañonazuk zin bitartin zuek Patxutxerrekan eon ziñazten, e? Ez zizuten biali?
- Noiz? Gerra zenian?

- Bai.
- Ez. Noa jongo giñan? Atetzen giñan ahal genun tokira, biño geo bertan ioten giñan.
- Bai, e? Ez ziñazten inguruko baserrita 'ta jon zuek?

- Bai, jon 'zandu giñan. Errota 'ta hola. Biño geo, besteik ez genun 'ta itxian.
- 'Ta anaiya... Ze... Gerra jon zen 'o ....

- Gerrea jon zen. Biño hura lembizi in zuten, gizaseme bat bazen oso ergela 'ta zea, gue atta 'ta anaiyagatik san 'men zun gorriyak ziala zea, Naparrutik sartu zian soldaduai 'ro, eta haik kampuan harrapatu zuten dena hartu 'ta kartzelan sartu. Hartu 'ta Pamplona oiñez eaman zittu...

Ez dakit noaiño oiñez. 'Ta han ez dakit zembat hillabete pasa, 'ta beste asko in zittuzten afusilatu. Biño guria e... Launa bazun, 'ta harrek han zea antti bat izauna 'ta harren poderiyoz iñ zittuzten prozesatu.

'Ta pasa zittuzten zortzi hillabete 'ro ez dakit zembat kartzelan. Bestela lepua. ' Ta holoko gauzak.
- Gauza okerrak!

- Txarrak.
- Txarrak.
- 'Ta geo klaro! Anaiya 're hil zitzaigun, atta 're handik bi urtea hil zitzaigun.

- (...)
- Memoi ona dakaunak, dena gouan dakagu! 'Ta geo politika madarikatu harrek berriz, bat nazionalista zela, 'ta bestia karlista zela... Altziberren hil zittuzten hiru mutil, sasoiyik

hobenekuk! Han beko ostatutik, ez dakit bakizuten zein den. Plazatik frentea hartzen dena, itxe bat, han atian bazterrin jarri, 'ta hantxe hil 'men zittuzten. Ni ez nitzan jon. Bazin Altziberren neskak ne edadekuk ikustea jon zinak. Hua ikuste jon? Ezta zertik?

Izaunak zin gaiña. Xegundo 'ta Ierukua 'ta ez dakit, aztua dakazkit. 'Ta gerra eskapoa 're, mendira jon 'ta ibillita mendiyan hizketan eondu giñan elkarrekin 'ta... 'Ta geo reketez betia Martinmotzene, gue itxia, 'ta haik san ziten: "oi ama, hemen 'e Altziberren jende gorra bado!

Nafarrak zin. "Denetik hemen 'e!" san niyon 'ta "emakumik ikusi nin lengun bertako mutillak hiltzen" Haik hiltzen kustea jon zinak 'e bai 'men zin ba! Jesus! Lenotik eroiko niñun lurrea. Biyotz, biyotz gorrekuk izaten dia, e! Fiesta batin bezela.

"Bai, gue herriyan holaxe ibilli dia, holaxe" saten zun. Nafarrak zin. Reketik.
- Euskeraz aitzen zin zuekin?
- Bai, bai, bai, bai. Euskaldunak bazin reketik. Haik jazten zittuzten txapel gorriyak.

Oi, itxia halakoz betia. Biño ongi, ongi itten geniyon, ze erremeiyo!
- In berko.
- 'Ta beák 'e konfintza hartu zuten 'ta zerbatte (...) 'ro...

- 'Ta Altzibar hartuxia izango zuten, etxe gehiyotan eongo zin!
- Bai, bai. Toki gehiyotan sartuko zin ametittu ezkio, bai. Ongi iñ ezkio. Guk ongi itten geniyon 'ta. Saardua eanez 'ta hantxe eoten zin. Geo ni gazte gazte... Hogei urte nittun nik eta,

beste ahizpak 'e asko gehiyo ez 'ta... Ongi itten, beldurra genun 'ta!
- Karo. Hairi kontra eozeiñek itten ziyon!
- Hombre!

- Hairi ezin gor iñ!