Politika eta Franco

-Ez do ba, hemen. Honek arreglo zailla ikusten yot. Guk ez baldin badugu bat itten jai dugu.

- Bai, 'ta zuek ez zute ikusiko seuruna e!
- Ez dut ikusten. Ni gue zarrakin akortzen naz. Haik e' hala saten zuten: " Guk ez al dugu izautuko honen aldaketa bat?"

- 'Ta haik izan ba zuten gaur dugun askatasuna, haik ez zin muittu 're ingo.

Jakiña geo eboluzionatzen joten da demboa jendiak kultura hartzen du eta jendiak geo 'ta geyo eskatzen du 'ta geo 'ta geyo esijitzen du 'ta pues bueno, miño

garai hartan izan baldin bagenun oaiñ dugun libertadia 'ta gobiernua 'ta hau zea hau hemengo... zea hoik poizia autonomuk 'ta gauza hoik denak,

eske ordun ez genun ametsik e' itten horrenbeste alletuko giñanikan e' ! hoi dena alletu ga miño...

jakiña hoik hoitaxeko jarri ttuzte egurra emateko! zuzen dabillenai eyote kasoik itten hoik e'!
- Karo
- Miño, hoixe ziok ba!

- 'Ta gu ez baldin bada egurrikan gu ez ga zuzentzen iñondikan e'! karreteran e' ez baldin balitzake egurrikan... ez da, ez da, izango litzake anarkia bat izango litzake 'ta

hemen patrika ikuitzen bazattuzte ... ordun hasten dela miña
- Ordun ordun espabilatzen ga
- Ordun espabilatzen ga
- Trixtia da miño hala da!

- Legiri ezyou aintzakotaz hartzen miño hoi hoi ikuitzen digunin
- Patrika ikuitzin, bakite beak e aski erki!
- Eta politikan e' asko patrika dabil. Bai asko hortik dabil.
- Horregatik, horregatik

- Zea nibelak hartu ttu 'ta nik hemendik ez dit jetsi nahi hi!
- Hombre! honbre! hor behin asientua hartzen denin!

- Ixtoriyak, holako ixtoiyak. 'Ta bai bai makiñat jende gizajo bai gio Bizkaitarrak beste hiru o' batin pasa genittun 'da.

Haik e' gizajuk bat gazte bat zen 'da nearrez, andria, haurra izandu bezperan 'ta beak gordiak zoztenak eta nearrez. Mendiyan pasa zen, zotinka eh! nearrez pasa zen gizaju hura 'ta

Bai 'ta guk ze ingo ganun ba! Beak e' " ¡Quédate! ¡quédate! saten ganiyon " " No,no no, si me quedo peor me van a llevar a al carcel"

'Ta hola 'ta haik denak honezkio nik uste 'ut torriyak izango dila! Haik denak huelgatik 'ta hola zin, denak manifestaziyotan harrapatutako jendia 'ta hal zin haik

- Buf gu beste batin akortzen naz, aurreneko (...) Bergaran zen aberri eguna, Bergaran 'ta galaziya zon 'ta jun nahi ba guk 'ta jun in nahi ba 'ta,

"Jun in ber gatxik" 'ta behintzat jon, alletu giñanin ingurura 'ta, bueno! dena Guardia Zibilez 'ta poliziz hartua zon 'ta dena hartua zon 'ta ez zizuten uzten iñone sartzen 'da,

nei 're hartu ziten ba 'ta, eskatu altuk eta eman eta bueno! nik eztakit ze ka, nik banun ordun karneta zean bat karneta bat, 'ta kendu ziten

'Ta gio behintzat zeatik deittu Irungo komandantzitikan eta zeñekin 'ta Manzanas, ez dakit aitzia bazun Manzanas,

- Bai minixtrua zen hoi?
- Eh? Minixtrua ez polizia zen.

- Ah polizia zen
- Polizia zen, miño polizia zea denan jefia Manzanas 'ta aurreneko hilla hura izandu zen E.T.A- k hil zuna.

- Bai! nola zen hua? izena . Bai, bai, gotzen naz
- Manzanas 'ta. Gio behintzat harei milla pezta multa jarri zin eta bronka gaitza man zin :

" ¡Que no te pille otra vez eh! ¡Que sea la única vez eh! ¡Tu un extranjero aqui y encima contra nosotros! eztakit zer!

Estranjero Frantzesa bai nitzan ordun ya legalizatua 'ta "¡Que no te vea más aquí eh! ¡Si no no vas a salir más de la carcel!

Halaxeko bronka bat eman zin 'ta utzi in zi libre. Bai. Milla pezta patu garai hartan 'ta, 'ta hola.

- Beldur erra bai! ze hoi in zun bezela posible zizun barrena
- Bai, bai , bai bai, bai bai. separatistas geo karta oandik hor iangout numatte. Hoi enaz akortzen

eske hainbeste, nik bakizu nik ez dakit nondik etorri zen. Karta anonimo bat torri zin "Eres tu un cabrón estás haciendo mucho daño a los jóvenes de Oyarzun y como te pille te vas a acordar"

Bai karta amenaza bat e' izandu nun, bai. Nik gutxi gora bera sospetxatzen nun zein izango zen miño ospas! Ezin zu esan, klaro, ezin zu esan.

- Bai ordun denak ierriko zeniyoten ze
- Eskuz iña 'ta. Ez zea! gutxi gora-bera... "estas haciendo mucho daño a la juventud de Oyarzun" nik ez dakit ze.

- 'Ta handikan honea pasa. 'Ta pasa zittuzten! "De Gernica a Nueva York pasando por Berlin" zea Joxe Antonio Agirren ixtoiya bat da, ez dakit izautzen zun.

- Zea bai
- "De Gernica a Nueva York pasando por Berlin" da. Ixtoiya hoi zen. Hoik pasa zin behintzat 'ta nik bat euki nun hemen. 'Ta... hola ibiltzen giña gu 're bildur errakin bai 'ta geo

- Horrek zean lana itten zun, ayuntamentun zentralita bat bazon 'ta harek
- A! Karo biño han aiko zin bakarra ayuntamentokuk.
- Ayuntamentokuk bai.

- Geo herritar guziyak zuenin.
- Bai, bai, bai, bai. Bai, bai. Bai 'ta ayuntamentua 're telegrama denak gui tortzen ziun, e! Ayuntamentokuk dena e! Gobernotik eta... Urtero urtero gobernadorik ben telegramak zeatan,

karnabaletan, bialiko zun be telegrama 'at galaziya zola ta ez zela, 'ta zigortua izango zela 'ta ez dakit zer 'ta baki zer 'ta... Euntalako... 'Ta dena, akuerdo guziyak denak telegramaz etortzen zin 'ta guk dena telegramaz ayuntamentoa bialtzen genittun.

- A, bai e?
- Bai, bai, bai.
- Ordun zueri ailletzen zizuten!

- Dena gui ailletzen ziun. Fabriketako... Gui zembat empresa Katelsa 'ta bakizu hor non dozten? Haintzako zembat telegrama! Eta dena gue eskura tortzen zen, empresa guzitakua. 'Ta gaiña estranjeroz heldu baldin bazin, estranjeroz heldu baldin bazin, haik alemanez 'o inglesez 'o tortzen zin,

ez genun enteintzen 'ta dena letreatua. Letreatua ez dakit bakizun zuk? Pues gui saten ziun hitz hau, hau, hau, banaka banaka, ez?
- Bai.

- Barcelona Enrike, Ramon, Ramon, Ines, Antonio. 'Ta guk jarri ber genun aurreneko hitza bakarra. Barzelona b, Ines i,...
- Jakitteko nola zen.

- Nola zen jakitteko.
- Ez zenekiten ze ai ziñazten eskribitzen.
- Letreatua izaten zen.

- Bai.
- Oseake gui saten baziun dena izen osua inglesez, joe, guk ez genun ideikan 'e! Biño hola banaka banaka san 'ta hitza bukatzin geo "Otra palabra". Beste hitz bat. Izena berriz 'e.

Barzelona, Enrike, Ramon, Ramon, Ines, Antonio. Nomenklatura hoi nik buruan geldittua dakat. Gerona, Oviedo, Ramon, Antonio, Enrike, Dolores, Oviedo... Ez? Hoi dena...
- 'Ta beti zin berak?

- Beti izen berak zin.
- O-tzako beti...
- O Oviedo.

- Oviedo.
- Bai, R-tzako Ramon. 'Ta G-tzako Gerona. 'Ta D-tzako Dolores, 'ta E-tzako Enrike 'ta... Hoik izen berak zin beti. Nomenklatura hoik hola zen. 'Ta ni akortzen naz

- Karo, deskuidoik ez izateko.
- Klaro! 'Ta biño ni askotan etxian ez baldin banitzan ama eoten zen 'ta amak, gue amak 'e eskola bazun, bueno! Ideik ez harrek 'ta... Biño harrek 'e telefonua hartzen zun 'ta

hasten zin kartak ematen, hola hitzakin ematen 'ta gue amak Madrid 'ta harrek Madrid osua eskribittu! Telefonistak: "¡Pero qué esta haciendo!" 'Ta "Sí, Madrid me has dicho" 'Ta "Sí" "Pues escribiendo Madrid." Bueno!

- 'Ta nehikua itten zun!
- 'Ta geo "¿A ver, no está el hijo?" "No, no está en casa." 'Ta "Bueno pues cuando venga que me llame." Hala ni tortzen nitzanin etxea nik deittu 'ta hola, hola aitzen giñan. Biño joe, zuk ordun...

Moldatzen giñan, e! Nik, behintzat ya 'ta arreba bat, zarrenak 'e, hartua zakan hoi dena, 'ta letra hoi denak 'ta guk hara bialtzeko 're, zea, pesamen bat 'o euskeraz igual batzuk izaten zuten pesame bat bialtzeko 'ta euskeraz, pues dena letreatuta. Beste gauz bat, pesame san 'utena,

baten bat hiltzen bazen, hola izaun samarra, tortzen zin berrogeita hamar bat pesame! 'Ta hai denak partittu 'ta bueno denak... Partittu ez, denak itxe bereko izaten zin 'ta aixa joten giñan 'ta biño milla lekutatikan. Bai, bai, telefonuk lan asko man ziun gui.

- 'Ta gaiña barbeiya!
- Barbeiya bai, bai. Bai, bai.
- Jesus!
- Bai, bai. 'Ta beti jendia! Itxia bete jende beti.

-Urte bat 'o bitan zeatu nun. Apaizai 're ze in niyon, inauguratu genun demboan gu jon giñan inauguratzea, bi apaizak Ramon 'men don hau, Joxe Mai kampun den hua, 'ta hamar laun 'o afaltzen genunak soziedadin.

'Ta san niyon apaizai nik: "Bueno apaiya 'ta zeak, homenajia 'o zea. Afaltzeko errezua in berko zute ba bi apaiz hemen 'ta ez al zute apaizak in ber errezoik eta?"

Biyek elkarrei beitu parrez 'ta san niyon: "Nahi al zute nik ittia?"
'Ta: "Bai, in zuk"

San niyon: "Bueno, bueno, nik ingo 'ut. En el nombre del pan, del azucar y el tabaco. Padre nuestro que estas en Madrid y te llamas Franco. Santificado será tu nombre si nos das pan blanco.

Veganos el aceite que se nos estás llevando. Hágase tu voluntad y no le das a bastos. Perdonanos las deudas que se nos están aumentando. Como nosotros perdonamos al señor Serrano Swinger italo-germano".

"Non ikasi zu aita guri hoi?"
Hartu al du? Hartu al du?

-Politta hoi e!
-(...)
-Erra da e padre nuestro bezela, biño Francokin.

-Klaro (...)
-Biño hoi leno ixilin in berko zen e!
-E?
-Ixilik san berko zen e!

-Non? Pikoketan in nun nik errezu hoi 'ta ...
-Biño garai batin hoi ixilik in ber zela
-A joe! Hoi ... Hoi nik ikasi nun dembuan, hoi kantatzen zuna afusillatuko zuten seittun!

-Afusillatuko zuten ordun auro!
-'Ta Joxe Mai harrei gustatuko ziyon!
-Joe! Hoi parrak in zittuzten haik. Ramonek: "Hoi nun ikasi zu?"

Hoi eskolan, fabriketan. Hoi kontatu dt leheno 'ta, hoi nik hola zeatu dut. "Errezua in zak hik!" 'Ta: "Ba al da hemen frankistaik ni kartzelea eamateko?"
-Karo! Eozin tokiyan ezin kantatu!

- Sartu 'ta zuk kantatu ber izaten al zenun, Cara al Sol 'ta hoi denak?
- A yo no, no, no, eso en la vida.
- Biño obligaziyua ez zenun 'o...

- Altziberren itten zun kontua aittu nun, biño ni in gabe libratu nitzan. In gabe libra... Biño garaiya izandu zela uste 'ut, akaso ne aurretik zen hoi e! Cuando estuvo en lo suyo suyo. Biño nik ez nun behiñ 'e Cara al Sol... Francon erretratua eskolan bai, hoi bai.

Francon erretratua bai, biño gaiñekun Cara al Sol 'ta hoi...
- Zuk nahi zenuna ezingo zenun in! Ze geo inspektorik eta pasatzen baldin bazin, batez 'e horrei beituko ziyoten, gauza hoiri! Zuk Francon erretratua kenduko bazenuke 'ta inspektoria...

- A karo! No, no, no, no, no,no... Hortan bai, e! Hortan zeatu ber genun, no, no, no. Hortan bai, hortan bai.
- 'Ta zuk sumatu al zenun, zea, gerra aurretik, sate 'ute republikan,

republika garaiyan irakaskuntza 'ta asko kambitu zela onea, zeaxio...
- Libertade gehiyo, ordun laburuk eta, guk ez genakiun zer zen lauburua! Biño ordun republika zeatu zenin, ordun denak gen laburukin 'ta gen zeakin.

Ya presumiamos, kaikuk, eta hoi. Biño geo beste ayekakuk 'e bazin, que nos odiaban. Zertik ordun karlistak karlistak zin e! Zertik karlistak eta nazionalistak era odiarse! Oiyartzunen gorroto gaitza zen bata bestiri! Hala jon zen geo e! La matanza que hubo.

Zertik gehiyen gehiyena izandu zen gorrotungatik, eta... Nik ez dakit ba, imbiriya 'o... Ze izandu zen! Zertik hoi izugarriya izandu zen Oiyartzunen, e! Larraburun bertan hamairu haurren atta hil zuten, e! ¡Fusilarle!

- Eta zea, e... Gerra aurretik hor pentsatzen dut nik batzokiya 'ta izango zila hola euskal kultura 'ta dantzak eta bultzatzen zittuztenak, ez? 'Ta hoik nola geldittu zin gerra, gerra 'ta geo? Itxi 'ta ingo zittuzten, ez?

- Hoik? Galazita. Oaiñ obra ai dun hortan, hor baju hortan batzokiya zen 'ta bestia zean, e Bar Mai... Kutxa den tokiy hortan ere batzokiya zen.
- 'Ta hoik fuera, itxi.

- Bai. Jabetu zian... Habia... este soldaduak falanjekuk eta los de JAP esaten ziyotenak baita 're. 'Ta geo ez dakit. Herriyak 'o nolaz gertatu zen... Hoiyei man ziyoten, Bar Maiteko zeai, Maite.

- Eta soldaotik aparte, ba al zen herriyan falanjistak eta?
- Ordun bai. Gerra demboran eta ondorin pixka batian bai.
- Biño hoik ez zin herrikuk!

- Ez...! Bai zea! Hoik kampokuk! Falanjista hoik. Oaiñ zea, estrema deretxa 'ro saten 'yoten hoik dia 'ta. Ez, gauzak zeatu zin arteiño hor zentruk izaten zittuzen hoiyek, hoiyentzat. Militar jendia holoko...

- Ez zuten laun askoik izango hoik herriyan?
- E?
- Laun askoik ez zutela izango hoik herriyan!

- Ez. Baiño ben artin bazien nahikuk. Nahikuk ben artin. Ta herriya pues hoiyen... Hoiyen mendin bezela. 'Ta denuntziyak eta jesus! Eziñ ikusiyak haundiyak izandu zin gerra denboran. Eziñ ikusi haundiyak. 'Ta ondorin 'e... Bai, nahiko. Famili artian 'ta eziñ ikusiyak eta...

Y solamente por las ideas. Zui, idea bat zula 'ta bestik bestia zula 'ta... Gorrotua ikaragarri! Tristia.

- Denak izaunak eta!
- Bai. Herrikuk denak eta. Tristia.

-'Ta Franco torri zen honea?
-Bai.
-Kusi al zenun zuk?
-Bai. Pranko torri zen kamiyua inauguratzea.

'Ta Portuberritik pixkat goixio zen, hola egi batin, egiya, kamiyo ixkiñin hola, oañ 'e han do, hala bi erreka xixtor tortzen zin batea hola tipu hontan. Eta hemen pari hontan in zun zotalakin buelta guziya itxiz zerradura 'ta zotalakin:

Arriba España. 'Ta hua... jum! Han ez zen ardiyik 'e sartzen zea! Ze ze gauzak e! Zotalakin letrak. 'Ta hua eukitzen zuten, jesus! Jardiña bezela! Ongi kuidatua, auskalo zembat soldau eongo zin beri harrei kuidatzen.

Bai... 'Ta geo torri zen Artikutzan embaltsia in zutenin. Hoa inaguratzea torri zen Franco. Atton txar bat.
-Krixton gizasmia espero denak 'ta, ez?

-Bueno... bai. 'Ta geo torri zen azkeneko Ergoina. Pauko errotan. Zeari omenajia in ziyotenin, Urtiz de Azkarate. Zean erittua, Erlaitzen. Haren omenajia ittea 're torri zen.

Biño ze soldau pilla torri zen! Hoa muimentua! Ordun ez zen barraka... zeik Pauko zar hortan ez zen ezer 'e ordun. Artua 'ta sardiya ddena soldauz betia. Bai.

-'Ta hoi zembatgarren urtian 'o? Hoi beranduxio ez?
-Hoi 'zango zen, el año zinkuentai xiete otxo 'o hola.
-'Ta hoa tortzen zenin ez zuten utziko iñorrek muitzen 'de?

-Ezta pausua maten 'e. Ezta iñoa joten 'e.
-Kixton kontrola.
-Jolin! Harrek, harrekin bakarrakin 'ta oan holako zembat zerri holako pilla do? Josus! Harrek zorrak in 'men zittula.

Aleiya kixton eskolta. Geinez 'e ze 'zano zin hiruroei laun. Akaso eun iual. 'Ta oaiñ? Jo! Nik ez dut konpreintzen. Harrek zorran in zittun, 'ta hok ze ingo 'ute? Hok jan!

-'Ta tortzen zenin obligazitze' al zizuten bertan eotia 'ta saluduk ittia 'ro hola 'o nola izaten zen?
-Ui nola ingo geniyon ba saludua hairi? Ezta, ezta...

-Biño han zeatan ikusten dia, erretratutan 'ta Franco pasten zenin jende pilla bat 'ta...
-A bai! Akaso baita zea 're tortzen zenin regatata 're! Biño jugadak itten zittun regatata tortzeko harek.

Denak itsasoa beira barkun torko zelakun 'ta tak karreteratik torri. Haik hara beira 'ta hua atzetik torri. Aietea.
-Bizkarra maten harrei.
-Bai. Hoa beldurra 'ro ez dakit ze izango zun...

Aieten hantxe zun palaziyo erra harrek. Oan kixton itxe pilla iñak izango 'ia seuski. Bai...
-Ez, palaziyua han da oandik.
-Han da palaziyua oandik?

-Bai, bai. Han da oandik.
-Hua urtero tortzen zen zea be bakaziyuk pasatzea 'ro horrea. Urtero.
-Geo barkua zun Azor 'o...

-Ez dait zer zun.
-Azor, kaiyin barkua zun. 'Ta ikusi in zenun ordun?
-E?
-Atton ttikiya kusi zenun?

-Atton ttikiya hemendikan ati horta bezela. Hara, hara jon zenin bai kusi nun! Zeara jon zenin, han, hoi dena ezin baizun mendiy hoi dena nola ingo zun ba hortik hasi 'ta Erlaitzeiño? Zeiño Artikutzaiño? Eskolta jarri...

Ez, ez zen posible. Ordun beimpin. Oan akaso denak jarriko lukete 'ta alkarrei abistu 'ta. Biño ordun, zailla zen. 'Ta hantxe pasa zen Uzpuko hortan. Bai! Zembat kotxe? Dozena erdin bat kotxe! Geinez e...

-'Ta zuek ze ikustea jonak?
-Ni arditan 'o han 'bilko nitzan 'ta ordun pasa. Tokatu! 'Ta geo inauguratzea Franco torri 'men yun. Bai 'ta hi, nik kusi nin. Ui, ze atton ttiki bat zea hola zapela zea zun kazula bezelakua. 'Ta hola kazulakin? Bai. Huaxe yun Franco.

Bueno kusiya ordun. Atton ttiki bat zen.
-Eskerrak ttikiya zela!