Emakumeak, haurrak lan-munduan | Oiartzuarren Baitan

Aurrerapena

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:34-n

Transkribapena

-Zuk san zuna len zuen aurrekui...
-Gue bizimoduan kambiyo ikaragarriya in dula. 'Ta nik hoi askotan pentsatzen dut gure gurasuak ben gurasotatik kambiyo ttikiya izautu.

Hoi dena da ez zela abanzatu. Industriya asko. Dembatian, papelera, fabrika haundiya eta Pekin 'ta fabrika ale-ale batzuk zin.

Emakumik itten zuten lana e! Ni akortzen naz Iraurtzako Enriketak itten zula, Presondoko Juanitak 'e bai, alarguna zen.

-Bai.
-Fabrika haundiyan lana. Hola. Gaiñekun ez zen industriyaik. Basoa, harrobiya, ieltserotzan 'o ikatza 're mendiyan itten zen 'ta. Ikatza itten 'ta hola.

-Geo in zun saltua?
-E?
-Geo in zun.
-Bai...

-'Ta harrek kambitu zun.
-Geo bai. Gu, ne gouan akrotzen naz txondarra mendiyan nola itten zen, ikatza itten zen. 'Ta manduakin Zulukuak 'ta Matxalenguak eta mando saillakin

ben zintzarriyakin 'ta ikatzakin 'ta nola jeixten zin 'ta. Hoi dena. Artikutza 're kamiyua in biño lenoztik akortzen naz ni. Zaldiyakin 'ta nola tortzen zin, han 'e guardak eta bizitzen zin.

'Ta akortzen naz biri hontatik joten zin. Hortikan, Zaldiñen barrena Oialekura 'ta tak. Geo kamiyua in zen 'ta handikan. Geo presa 're in zuten 'ta .

-Kamiyua in aurretik nondikan zen hemen?
-Hemendikan. Zaldingo birian.
-Hemendik, hemendik. Zaldiñen barrena.

-'O Artikuzko biria. Oandikan 'e honei Artikuzko biria saten yogu. Zea Oialekun barrena, goiko kamiyoa ate.

Nor	Irastortza Gaztelumendi, Maitxo ; Lekuona Artsuaga, Enrike
Lehentasuna	1
Transkribaketa	Egina
Zinta	OIA-059
Pasartea	0:32:40 - 0:34:25 (1' 45'')
Laburpena	Enrikek dio beren aitona-amonetatik gurasoetara aldaketa gutxi egon zela, baina gurasoetatik beraietara bizimodua arrunt aldatu dela. Lehen, fabrika ale batzuk zeuden. Emakumeak ere joaten ziren lanera, baina ez zegoen industria asko. Gehiago zen basogintza, harrobiak, igeltserotza, ikazgintza... Txondorrak gogoan ditu eta baita mandozainak ere ikatza garraiatzen. Artikutzako bidea egin aurretik, Zaldingo bidetik ibiltzen ziren.

Bizimoduari aurre egiten

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:34-n

Transkribapena

- ...Inuzentzio" 'ta "Bai, guk ahalegiñak itten ttugu bera ongi izatetik". 'Ta geo hau itxia itteko terrenua eosi nun lemizi, 'ta geo koñaduk in zin, miño nik jarrita dirua. Nik dirua... ne gizona hil zenin txon... gue gizona denatan zen saiatzen... zuk ez dakizu txondarra zer den.

- Bai, ikusi dut.
- Ikatza itteko, beno. Bai. 'Ta itten zin holakuk 'ta ikatza saldu 'ta beno, ahal 'zunak... 'ta hil zenin gellittu zin ez dakit zenbat... hoi eosi in ber izaten da.

'Ta torri zitzaian gizon bat: "Nik eosiko 'izut" 'ta "Ez. Neonek ingo ttut hoik. Gizon bat billatuko 'ut eta...". Neonek in nittiñen, txondarra haik eosi 'ta ikatza. 'Ta ordun hamar milla duro asko zen e! El año sesenta.

Eta harrekin ni itxia itten hasi nitzan. Ni ez hasi, ne kuñadua, miño ne dirukin. 'Ta geo zor utzi nuna kobratzeko atzetik beti, 'ta beste koñado batek esan zin: "Horrei muturra itxiko yogu 'ta nik mango 'izut dirua". Hoi denak ikusi ttut nik! Miño, ni hemen nion.

- 'Ta gizona, zentralan kargua zuna izango zen?
- Bai. Miño ze pentsa... ze pasatu zen? Ordun Iberduero... Vasco dena Iberdrolak hartu zittun. Miño gizona neria hil zenin Ibarduero pasik zin zentralak miño personala pasa gabia

'ta ni geldittu nitzan una... erretiru mixerable batekin cuatrocientas cinco 'ta hamaika ume. Ni geldittu nitzan, cuatrocientas cinco pesetas. Aquí estoy yo.
- Klaro, dena zuk ate ber?

- 'Ta hoi denak... san zin obispuk: "Ez dakazu eliza 'ta deus jon berrik zerua ederra 'zu", "Ez dakit, han 'e azkena izango naz ni, por tonta".
- Han 'de itxia in berko 'zu, ez zattuzte erregalo mango!

- Parra in zun, "Han 'e azkena izango naz ni por tonta".
- Jo miño, in zenun zuk zea erra e? Hainbeste seme-alabakin...
- Bai.

- 'Ta itxian jabe iñ!
- 'Ta itxian jabe, bai, 'ta gaur milloiak baliyo 'ttu honek. Hoik terreno hoik denak neriak dia; baatziak 'ta hoik denak, honenak dia, itxia honenak.

Nor	Pikabea Artola, Arroxa
Lehentasuna	1
Transkribaketa	Egina
Zinta	OIA-052
Pasartea	0:43:40 - 0:46:00 (2' 20'')
Laburpena	Alargundu zenean, senarrak utzitako txondorretik atera zuen diruarekin terrenoa eta etxea hartu zuen Arraguan. Alargun-sari eskasa gelditu zitzaion, senarra hil zenean enpresa aldaketa tokatu zelako. Hika.

Alargun

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:34-n

Transkribapena

- Ze saten ai nitzan?
- Kuñauk... zea biali in zizutela...
- Bai, kuñauak bazun itxe zar bat, Lataborda oaiñ 'e han do.

Hura zakan behiyakin 'ta hola, hutsa zon 'ta. Eta bera zentralin bizi zen.
- Makinetxin.
- Makinetxin. Eta harek esan zin... Lenbizi billatu genun etxia Xatur bizi zena hortan,

miño ez dakit itxeko (zerbait zango zela) geo ukatu, in ziuten etxia. Zulukoerrotakua zen, hori, itxi hori. Zen, bizitza hori. Eta geo ordun kuñauk san zin: "Torri, arreglatuko ga, torri zeara baserriya horta 'ta...". Gue umik miñez jarri ttunen baserriya hartan.

Klaro, geo han zentralin dena genun: argiya, ura itxea... dena zen zentralin, eta horrea torri 'ta hor ez urik eta ez argiyik eta deusez. Miñez jarri zin. Ne Felipek... eondu zen urte 'ta geyotan una lesión en corazón egin ziyon disgostukin eta penakin. Erki kosta zen hori, bai, gue Felipe bai.

'Ta hola. Geo behintzat hor ongi: potajia bazun ne koñaduk, illarra itten zun, baserriya baizun. Eta hua, gu haren amparun ongi eta hua 're gue amparun ongi. Hala saten zin ne koñaduk Portuberrikuk:

"Zuek 'e ongi izango zazte, miño zuekin 'e erki bizi da Inuzentzio" 'ta "Bai, guk ahaleiñak itten ttugu bera ongi izatetik". 'Ta geo...

Nor	Pikabea Artola, Arroxa
Lehentasuna	1
Transkribaketa	Egina
Zinta	OIA-052
Pasartea	0:42:00 - 0:43:40 (1' 40'')
Laburpena	Koinatuak etxea aurkitu zion alargundu zenean. Baserri hartan ez zegoen ez ur indarrik ez argirik. Seme bat minez jarri zen. Koinatuak asko lagundu zion.

11 seme-alabarekin eta alargun

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:33-n

Transkribapena

- 'Ta hola.
- Bai, bai. Eske... gauza pilla 'rra in ttuzu zuk e?
- Asko. Nik bizimodo asko, klase asko eaman ttut. Nik hemen bakallo fabrikan 'e

zazpi urtian lana in nun e! Handik etorri honea 'ta ume asko 'ta jornalak bazittuzten, bi 'o hasiyak lanin miño ttikiyak, jornal ttikiyak, eta hamaika laun jateko eta... Bakallu fabrika itten nun nik goizian etxeko lanak, gauzak prepatu 'ta ordubitan sartu,

'ta hamarretan atera. 'Ta bittarti hartan, ne nausiyak beti ordu erdi bat maten zin, berendatzeko ordu erdi bat, 'ta nei "geyo pasatzen bada 're etzu inportik" umik torri 'ta txapan gañin apaiya berotzen jarri 'ta denak iñ 'ta berriz jon. Zazpi urte 'ta erdi pasa nittun.

- 'Ta bakallo fabrika non zen?
- Hortxe bihan, oaiñ zea do; prontoiya.
- A, hor zen?

- Hor zen bakallo fabrika bai. Hor larogei 'ta geyo launek itten genun guk lana. Martxa geitza eondu zen hor bai. Ongi (zon), aldian zen 'ta...
- Bai. 'Ta noiz itxi 'ro in zuten hoi?

- Itxi zuten... bai, bastante denboa nausi bat... bi nausi zin 'ta sepaatu zen 'ta geo itxi in zuten. Geo, hainbeste denbun itxiya eondu da 'ta geo fubola 'o partidua hoi ereki zuten 'ta hoi in zuten.

- 'Ta zu han ziñan bittartin? Nola moldatzen zin hok?
- Eskolan zin, 'ta eskolatik torri 'ta hortxe. Ez zen ordun telebisiyuik eta deuse. Ahal zutena... 'o ben zeak itten, ben gauzak itten.

- Bai, 'ta zarrenak ya igual ttikiyak zaintzeko mouan ya?
- A bai, hok ya lana itten zuten hok e! Honea torri zinin, biyek. Esmalteiyan itten zuten, 'ta hau geo jon zen, ez zun fabrikan ongi hartzen 'ta neskame jon zen,

zazpi urte pasa 'inen itxe batin, bai. Hola. Geo gue muti kozkorra hoik 'e... denak opiziyua baute hoik. Benez, halakuk etorri zilako. Gue Manolo da gaztina, mutilletan... hua denetan gaztina oaiñ, bi alaba hil 'zkinianen 'ta.

Eta harrek, berak ikasi zun de moderadoria, burniyakin itten ttu oso zea... ona da, 'ta berak, berazkua. Sartu toki batin 'ta han ikasi.
- Hantxe ikasi, hartako baliyo.

- Bai, baliyo. Hola.
- 'Ta haikin ziñalik... bueno, jongo ga zea... Portuberritikan Okillira ezkondu ziñan.
- Bai. Handik in nitzan, handik ezkondu nitzan. Han pasa nittun hemezortzi urte,

han nitzala gizona hil zin, akzidente batin hil zen 'ta hemezortzi urte. 'Ta ordun, gaur e 'nittitekenen bialiko miño libratu ber izandu nun lau hillate miño lehenuo itxia ne umikin, 'ta eskerrik asko ne kuñadu gizajua, beñe ez zin aztuko...

Nor	Pikabea Artola, Arroxa
Lehentasuna	1
Transkribaketa	Egina
Zinta	OIA-052
Pasartea	0:38:40 - 0:41:50 (3' 10'')
Laburpena	Arroxa gazterik alargundu zen eta bakarrik gelditu zen 11 seme-alabarekin. Lau hilabete baino lehen atera behar izan zuten Okillegiko zentraletik eta Arraguara joan zen bizitzera. Arraguako bakailao fabrikan hasi zen lanean.

Santioak eta lana

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:32-n

Transkribapena

- Fiestak 'e, geitzak izaten zin ez? Santiyuk?
- Bai. Santiyuk oso famatuk genittun.
- Gotze al za nolakuk zin?

- Santiyuk? Bueno, pixka 'at bai, biñon hola... kontentuguo, bazkaiya difente izaten zen Santiyu eunin 'ta. Haikin 'ta kontentu. Jesus! Erki kanbitu dia hortikan honea 're. Oaiñ 'e ez tuu lujo haundiyik ibiltzen biñon beste gauzikan da oaiñ. Beste gauzikan da. Holaxen.

Ni berriz, gazte xamar hasi nitzan lanian. Saardotegira joten nitzan, Adurizenea, 'ta oaiñ jaiakin no handikan miñon gañekun han 'ta itxian 'ta.
- Zenbat urtekin jon ziñan Adurizenea?

- Oi, nik ez dakit zenbat nittun, miño gaztia nitzan oso. Seuru ez dakit zenbat nittun 'e neska.
- Hamabikin.
- E? Hamabikin. Bai.

- Goiz hasten zin ordun neskame 'ta.
- Bai neska.
- Zu bezela asko dia ibiliak neskame ez?

- Ai, jon ber baigenun. Ez baizen ailletzen dena itxian. Ni kontentu joten nitzan e, kontentu joten nitzan. Telefonua ai du. Hartuko 'ute?

Nor	Zalakain Irastortza, Roxario
Lehentasuna	1
Transkribaketa	Egina
Zinta	OIA-021
Pasartea	0:10:31 - 0:12:00 (1' 29'')
Laburpena	Iturriozko santioak fama handikoak izan dira beti. Etxean bazkari berezia egiten zela gogoan du Rosariok. Festak ez ditu ongi gogoratzen, gazterik hasi baitzen Aduriz sagardotegian lanean.

Fabriketara

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:32-n

Transkribapena

- Fabriketa 'ta asko joten zen zue erareko neskak eta?
- Bai, bai, bai, bai. Batzuk fabrika haundita, tela fabrika asko joten zen Oiyartzundik.
- Errentiko Linoa 'ro hola?

- E? Bai.
- A....!
- Errentira, bai. Errentira. Ne ahizpa 're bazen han Errenteiyan fabrikan ibilliya.

Ze fabriketan, aztua dakat, biño.
- Pekin 'o... Holakon bat?

- Ez. Esmalteiyan uste 'ut. Ne laun bat 'e bai. Esmalteitik harek atetzen zittun rebajakin ontziyak. Hola zerbatten tatxa zutenak 'o...
- Itxeko.

- Bai. Fabrika asko zen Errenteiyan leno, e! Jesus Maria!
- Eta, zea... Emakumik gizasmi aiña joten zin? 'O emakumik beti gutxiyo fabrikata?
- Emakumia 're asko joten zen hara lanea 'e. Bai. Ordun ikasteko...

Beno, uaiñ 'e baia eskolak eta ikastolak eta ordun biño gehiyo, biño... Ordun 'e bazen empeñua, e! Ni kozinan ikastea jon nitzan monja horren itxea 'ta kozinan ikasi biño gehiyo in nun han tabernan lana, 'ta hoa jantzi 'ta komei 'ta... Biño kozinan 'e bai.

- Ikasteko 'ta dirungatik 'e jongo ziñazten, ba, ez? Kampoa!
- Ba... Sos batzuk... Ordun gutxi patzen zen, biño sos batzuk iraaztetik bai.
- 'Ta ezkondu 'ta geo 're bai?

- Ez. Ez. Ezkondu ezkio ez.
- Ordun ezkondu arteko zea izaten zen!
- Bai, ezkonduk 'e Errentiyan fabriketan asko zin ibilliyak, e!

- A!
- Errenteiyan fabrika asko zen, e! Papelera zela 'ta, Pekin zela 'ta, ... Jesus Maria! Asko, asko.
- Eta gizasemik zer zin, baserriko, e... Baserriya zakaten gizasemik jote al zin kampoa lanea?

- Bai, bai, bai. Baserriyan azienda asko zittuztenak eta, itxian zuten lana, biño gaiñekun, jenealin lanea ate ber izaten zen sosa izateko. Aziendakin 'e dirua atetzen zen, e, biño... Asteroko jornala bezela ez baita hura.

- 'Ta zuk Altzibarren han...

Nor	Zabalegi Lazkanotegi, Joxepa
Lehentasuna	1
Transkribaketa	Egina
Zinta	OIA-019
Pasartea	0:10:00 - 0:12:20 (2' 20'')
Laburpena	Errenteriako fabriketara neska asko joaten ziren. Garai hartan asko saiatzen ziren ofizioa ikasten. Ezkondu eta gero gutxiago joaten ziren. Baserriko gizasemeak ere joaten ziren fabriketara.

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:32-n

Transkribapena

Nor	Zabalegi Lazkanotegi, Joxepa
Lehentasuna	2
Transkribaketa	Egin gabea
Zinta	OIA-019
Pasartea	0:12:20 - 0:13:50 (1' 30'')
Laburpena	Kanpoan ez ezik, etxean ere lan egin behar izaten zen, baina gustura aritzen zirela dio. Senide asko ziren eta gazterik hasi behar izan zuten lanean.

Etxetik kanpo lanean

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:32-n

Transkribapena

- Ez, oaiñik, maestra billi nitzaneko ezkondua nitzan. Biño kozinan 'ta ibilli nitzanin, bai, gaztia. Oso gaztia.
- 'Ta fabrikan ibilli ziñanin arraiakin?

- Arraiayakin 'e... Ordun soltera, behintzat!
- Urte asko in zenittun arrai fabrikan?
- Bai. Gue... Martinmotzenetik bertan zen arraindeiya. Arratsin jon ber izaten genun lanea.

Jela tartin. Gaztiak izaki, 'ta gorrak izaki! Geo lapurtu 're itten genittun! Nausiyak alde itten zun demboan, iertzen geniyon, hasten zen aho zabalka 'ta (...) keiñua itten geniyon elkarrei, 'ta anda! Leatza hartu 'ta korrika. Itxia bertan 'ta, amak bate ez zekila etxian sartu 'ta

leatza arraskan utzi 'ta... Hurrungo goizin bai poza erra harrek!
- Sorpresa politta.
- "Utzi, pekatua da ordia!" Saten zun.

- 'Ta "bai! Bo 'zu leitik!" 'Ta "ez, ez, ez dut botako!"
- O...! Ordun eongo zen gosiakin!
- Friolera bat ematen ziguten. Jela tartin lanin aita. Bai, ez giñan beatzak, e!

(beratzak, biguñak, gako zerrendara). Horko neskak ez liake aiko 're! Gu kuadrilla haundiya giñan. Han itten genun lan auzokuk gehiyenak oain jonak dia Pikoketa.
- Eta horrea 'ta...

Nor	Zabalegi Lazkanotegi, Joxepa
Lehentasuna	1
Transkribaketa	Egina
Zinta	OIA-019
Pasartea	0:08:35 - 0:10:00 (1' 25'')
Laburpena	Lanean gazterik hasi zen. Ezkondu aurretik sukaldean aritu zen, eta arrain-fabrikan ere aritu zen; arratsean joaten zen. Arraina lapurtzen zuten nagusia loak hartzen zuenean. Friolera bat ematen zioten, lan gogorra eginagatik. Ez ziren 'beratzak'.

Apopiloak non

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

Nor	Egimendia Aranburu, Korneli
Lehentasuna	2
Transkribaketa	Egin gabea
Zinta	OIA-010
Pasartea	0:10:00 - 0:13:00 (3' 00'')
Laburpena	Apopilo asko izaten ziren garai haietan. Hauen etxean bezalaxe, besteetan ere bai. Beste nonbait lo egiten zuten apopiloek ere hauen etxean egiten zuten otordua, Albisturrenen -Albisturrene, Etxehaundi eta Zamora baserrien artean dagoen etxea da, Kornelirena. Ez gaur egun ezagutzen dugun Albistur taberna. Han ere izaten ziren apopiloak-. Korneli eta bere ama Balentina sei eta zazpi apopilo izatera iritsi ziren.