1. Hasiera
  2. Baserria
  3. Ekonomia eta Politika

Gerra garaian

Anduitzeneko alaba

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:33-n

Transkribapena

- E, atta torri 'ta semia falta! Ya digo, Oiyartzunen...
- 'Ta oain dela, e... Azkeneko, bada rebista bat Hitzak atetzen dun rebista, On.
- On, bai.
- On aldizkariya. Hor e, Andoni Lekuonak kontatua, hoi aitzia izango 'zu zuk igual... Ugaldetxon, Katalintxon inguru hortan...
- Hoi gue parientia da, bueno neria ez, biño ne erreiñan izeba. Inesena.
Pues, era una chica monísima. Esto... Maitxo. Horrek hemezortzi bat urte 'ro hola zittun. 'Ta nombatte handik pasaeran, zer zun, botoi bat jartzia nahi, zerbatte alkandora batei, eta jarriko ziyola, biño itxoitteko! ¡Pues a raíz de eso ya echo el balazo!
Geo torri 'men zen béa, e! Pero ez dut uste hizketako gogo haundiik izandu zunik familiyak.
Nor Berrondo Iartzabal, Luixa
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-044
Pasartea 0:38:30 - 0:39:30 (1' 00'')
Laburpena Gerrako gertaera: Anduitzeneko alaba hil zuen errekete batek.

Arangurengo aita-semeak

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:33-n

Transkribapena

- 'Ta Arangunen bertan, Arangunen attan konzejala zen. Eta ikusi zunin gerrako moimentua... Él sabría, gu oaiñik umik, ni gaztia nitzan, ordun hemezortzi, bukatu berriya. Esto... Harrek alde in zun beste aldea. Ez dakit, Urruña 'o horrea jon zen. Hala uste 'ut.
Eta bean ordez, hamasei urteko semia hartu zuten. ¡Qué ya es. ¡Y que muerte le debieron de dar! Zergatik gue beste bizitzakua zon esposatua sereno batekin, 'ta serenua jon 'men zen haik esnatzea. Lo 'men zozten seko, fijate ze kezka iyukiko zuten haik, gaizki intakuna!
Lo! Eta béak san 'men zin: "sentitzen dit, biño zuek esnatzeko ordena dit". Eta llevarles y matarles. (...) Y según oí al de Aranguren lo que es... Nik uste 'ut de peñas de Endarlaza 'o goitik bera botia izango zen hoa. Y luego el padre volvió. Han 'e izango zen zea erra, e!
Nor Berrondo Iartzabal, Luixa
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-044
Pasartea 0:37:20 - 0:38:30 (1' 10'')
Laburpena Gerrako gertaera: Arangurengo aita zinegotzia zen. Gerran, alde egin zuen bestaldera, eta, bere ordez, 16 urteko semea hil zuten.

Arizmendieneko etxekoandrea eta atxilotuak

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:33-n

Transkribapena

-'Ta geo hor 'e, hori bai ez nizula esan. Kartzelatik ateratzeko man ziyoten ez dakit, hiru milla pezta 'ro ze multa.
Ez dakit seuru zemat zen. Eta berak zakan libretan diro hura ezin zun atera multa pagatzeko, zergatik zagon bera bezelaxe detenittua, libreta.
Zun diro pixar hoiy ezin zun handikan pagatu multa. Eta Arizmendineko señorak eman ziyon karta bat. "Bitu..." Oiyartzunguk asko zauden hor Arkaleko gazti hoin atta 'ta denak zauden han eta haiyei eta bestia Xapateronekuk uste 'ut. Bi anaiy, bat behiñik piñ bai.
Baita 're zegon eta diru haik zutenak, libretan zittuzten pixar haik, haik ere detenittuk zauden. Osea, no podían pagar handikan zeaikan, multikan, jarri ziyoten multa. Aterako bazian, multa hoi patu ber zuten, baiño ez zakaten eskubideik ben dirotik pagatzeko.
Detenittuk zaudelako libretak. Eta Arizmendineko señora horrek, gure izeba hara joten zen asko arropak jositzeko, eta esan ziyon: "Bitu, nik badut Pamplonan gizon bat, militar militarra da, militar militarra da, baiño nik badakit,
emango 'izut nik karta bat eta horrena zoazte eta horrek behar 'zun guztiya emango 'izute. Nik badakit gizon horrek eingo naula mesedi hau". 'Ta haren bittartez jon zian Pamplonara 'ta berak lagundu ziyoten dirua 'ta dena zeatzen.
Geo arreglatu zian gauzak, in ber zun bezela baiño momentun ateratzeko Arizmendineko señoran bittartez karta batekin jon zian gizona horrena. Eta man ziyoten berak zea guziya. "¡Cómo no pueden hacer el párroco y el alcalde del pueblo en esto debían de hacer mucho, mucho!"
Harek san ziyoten. 'Ta oso militarra zen, e! Napar... Karlista hoitakua, baiño gizona. Muy hombre. Aunque tenía sus ideas.
- Bai.
- De política sabía comportarse como hombre.
- Bai, geo azkenin hala da, pertsona nola den.
- Bai. Bai. Nahiz politika izan, zuk kompreiñttu ber 'ttuzu gauzak eta zure betiko persona batei
kalte itteko! Hoi gorra ber du izan, e! ¡Por las ideas! Oaiñ, zuri kalte iñ bazattu lenoztikan... Ideagatik behiñik piñ horrela personak gorrotatzia gauza gorra da. 'Ta horrek, Arizmendineko señora horren bittartez badakit jon zila karta harek eman eta
ya libertadeko zea hartua zakaten, baimena, baiño dirua depositatu ber zuten 'ta diru hori... Gutxi izaki 'ta hura... Ez zakaten ben dirotikan pagatzeik, libretak detenittuk.
- Hairi patu ber 'ta! Patu ber ziyotenai, beák...
- Detenittuk zakazkitela. Kajan galaziyak diru hortatikan zeatzia. Ordun ba señora horrek san ziyoten. "Bitu zuazte segurantzi guzttiya honekin, persona honek emango zattuzte behar zutenan laguntza guziya.
Ni oso seguru noz, zertik nik gizon honekin hartu-emana haundiya dut."
Nor Sagardia Olano, Maitxo
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-036
Pasartea 0:54:06 - 0:58:00 (3' 54'')
Laburpena Oiartzuar asko atxilotu zituzten gerran eta haietako batzuk San Cristobal kartzelara eraman zituzten. Fidantzapean aske utziko zituztela agindu zieten, baina libretak blokeatuta zeuzkatenez, ezin zuten fidantza ordaindu. Arizmendieneko etxekoandrearen bitartez lortu zuten konponbidea.

Salatariak

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:33-n

Transkribapena

- Arizmendinin, nik esan nizun egondu zela komandantziya, bai.
- Bai.
- Zuk san tzenun, bai eondu zena. 'Ta handikan guk jakindu genula zein zian denuntziantik.
Gure osaba 'ta kartzela eamateko denuntziatik zein zien. Han zegon militarra, zen Bilbaukua. Alfereza 'o tenientia edo zea, komandantziya hor zakaten eta gero bestia zuten Pauko Errotan. Bestia, e? Han zuten.
Biño hortikan dirijitzen zuten gaiñeko harako 'ta dena hortik dirijitzen zuten. 'Ta gure izebai zeatu zutenin 'e, zein zian bere denuntziantik bea harako, laneako zeatu zutenak esan zizkiyon zein zian. Herriko izenak eman zizkiyon.
- 'Ta san itten zuten e? Zeiñek denuntziatu zun?
- A, ez! Aittu, harrek ez zun esan ber, baiño eman ziyon konfiantza hori 'ta esan ziyon. Ez ziyon... Zu baldin bazaude kargo zea... Ez dakit nola sango nizuken.
Bea zen militarra, militarra zen bea eta harek ez bazun esan, hobeto bere... Bea jarri zuten jendintzako. Oaiñ, beaiy ez zitzaiyon nombatte importik izandu hori esan ziyonin: "Bai, ba al dakizu zeiñ dian denuntziantik? Hau 'ta hau 'ta hau 'ta hau. Herriko gizonak". San ziyon.
- Izebantzako 're hoi, jakittia zeiñ zin...
- Bueno.
- Osabak 'e jakingo zun klaro. Hoi zer zen hanako osaba eaman zutenin, iyo zela plaza ikustea 'ta eaman...
-Bai, bai, bai, bai. Ondorin.
Nor Sagardia Olano, Maitxo
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-036
Pasartea 0:52:00 - 0:54:06 (2' 06'')
Laburpena Arizmendienen komandantzia egon zen gerra garaian. Maitxoren osaba San Cristobal kartzelara eraman zuten eta Arizmendienen zegoen militar batek esan zion izebari nor izan ziren salatariak; herrikoak ziren.
admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:33-n

Transkribapena

Nor Sagardia Olano, Maitxo
Lehentasuna 3
Transkribaketa Egin gabea
Zinta OIA-036
Pasartea 0:58:00 - 0:59:36 (1' 36'')
Laburpena Gerran gauza asko pasatu ziren, dakizkitenak eta ez dakizkitenak. Bera gaztea zen eta ez da gauza askotaz jabetzen. Heriotza asko izan ziren.

Gerra hasiera gogoan

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:32-n

Transkribapena

Bai, hantxe ai giñan zelaiyin artajorran 'ta ejuka goiy hartatikan. 'Ta: "Ee!" 'Ta gue attak eantzun: "Ee!"
"Zuzte hortik itxea auro, gerra etorri dela 'ta!"
-Denak goitti.
-'Ta betik goitti astuakin 'ta kargatuk goitti. Sailpurura 'ta horrea goitti jendia.
Hala 'ta "Bueno bueno jon in berko dugu" 'Ta itxea torri giñen. 'Ta ni mutikozkorra ai nitzen zea hantxe belarra, artuai belarra pranko haundittua 'ta haik pilla haundinak atetzen 'ta han.
"Guazen, guazen hemendikan!" 'Ta honea etxea abitu giñan 'ta Epele aldea hola beitu 'ta Arritxuitan builla 'ta Arritxuitan.
Han kaxeta bat badu harrek erdiyan 'ta. Han bueltan han zebiltzan. Zea kaki kolorik eta zea txapela gorriyakin eta hantxe.
'Ta ge Inaxio difuntua, soldadotik orduntxe torriya be urtekua kumplittuta. Bartzelonatik, urtebete in 'ta orduntxe torriya, pues egun gutxi.
'Ta beira 'ta "Haik soldauk dia". Gue Inaxiok eta.
"Soldauk? Soldauk ze ibilliko ttuk hor soldauk? " attak san ziyon 'ta.
"Bai, bai soldauk dia haik!"
"'Ta bai, baugu oañ 'e zerbaitte jaleua 'ta guazen, guazen! Guazen hemendik itxea"
'Ta itxea.
Honontz pixka 't torri giñanin ikusi Epeletik itxetik ate 'ta hiru gizasme alkandora zuiyakin 'ta hola, goiya zui xamarrakin.
Emita aldea krixton ziztun hantxe jon zin. Ordun Inaxio difuntua 'ta Bernardo 'ta Joxe 'ta. Denak hor izango baizin, Xauxtino 'ta.
'Ta hantxe jon zin. 'Ta: "Hara ez da, ez da gauz onik!".
'Ta holaxe 'ta geo tapatapa hasi zin hemendik goitik beitti.
-Bai, tipi-tapa, tipi-tapa.
-Bai.
-Nondik sartu zin? Nondik jetsi zin?
-Hoik Aitxuleitik pasa 'ta hemen beitti. Hoik handik abitu 'ta Endarlatsako zubiya bota ziyoten 'ta.
-Haunzko zubiya bota. 'Ta hoa bota ziyotenin erremiyoik ez, ura haundiya 'ta nahita nahi ez nombaittea jo ber 'ta honea, goitik.
-'Ta geo Arritxuita 'ta geo Arraskularrea 'ta in zuten hoik.
-Bai, bai.
-'Ta karo ordun kamiyua ez zen.
-Bai, zea!
-Bai zea!
-'Ta nola jetsi zin?
-Manduakin 'ta.
-Oi! Manduakin 'ta. Mandobirin 'ta gurdibirin. Gurdibiria 're gutxi ordun.
-Jendiai iñezi gurdiyakin 'ta. Jendia benga, herittuk hartu 'ta Lesakara. Persona heritzen zinak hartuta. Reketik eaman 'ta.
'Ta bueltakun karri zea arma 'ro muniziyua 'ro, jatekua 'ro. Zea berriz 'e karri 'ta hementxe behi txar haik erki hondatuk.
'Ta gaiñea itxetik beai eman jateko soldauntzat 'ta.
-Arruinatuta utzi Erramun!
-Miatxua er askua eaman ziuten gui 're. Soutatik eosiya bagenun behi bat ordun, ni juxtu juxtun akortzen naz urdin bat, behi urdin bat. 'Ta harren umia miatxua erra 'ta hoaxe.
Nor Irazu Apezetxea, Erramun
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-027
Pasartea 0:48:56 - 0:51:30 (2' 34'')
Laburpena Gerra zibilaren hasiera gogoan du Erramunek: artajorran ari ziren eta Arritxuerietan soldaduak ikusi zituzten.
admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

Nor Irastortza Artola, Inaxi
Lehentasuna 2
Transkribaketa Egin gabea
Zinta OIA-015
Pasartea 0:27:15 - 0:29:00 (1' 45'')
Laburpena Gizonaren gerrako ibiliak. Kartak bidaltzen zizkion frentetik, hango gorabeherak kontatuz. Gerra bukatu arte itxoin behar izan zuten ezkontzeko.

Gorriak eta erreketeak

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

- Nola zun izena zure gizonak?
- Ne gizonak Joxe.
- Non izautu zenun Joxe?
- Pues hoixen, bileretan. Gu atetzen giñan neska batzuk 'o 'ta haik 'e mutil batzuk 'ta elkarrei "Faborez" 'ta "bai" 'ta danak dantzan 'ta handik 'ta hemendik 'ta elkarrei launtzen 'ta hasi 'ta... Haik gitzasemik guri launtzen 'ta hola izautuak, 'ta geo ezkondu.
Gu lenaotikan aurki(tu) ginan ez bazen gerra etorri, gerra torri 'ta hura eaman zuten 'ta akabo! Torri zen arte ez giñen... hiru urte e!
- Hiru urte: erra!
- Erra zen! 'Ta beste anaia, bi anai zin, bi anai 'ta hiru arreba, 'ta hiru arrebak Donostin neskame 'ta ama, atta hilla zuten eta hiru arreba Donostin neskame eoten zin etxetan, etxe partikularretan, 'ta bi anaiak 'ta biyak eaman! Miño maten ziyoten zerbait sueldo hillian ama
ostenitzeko 'ro, ez dakizu?
- Bai miño, joe.
- Haik falta. 'Ta geo ne anai bat eondu zen denbu hartan, ne anai bat gazteguo ni miño,
behiak eta bazittuztela 'ta haik jeitsi 'ta letxero bati maten genion, maten ziyoten, 'ta hola sostenitzen bizimodua, sostenittu.
- Klaro, nolapatte.
- Mutillakin 'e, anaiakin 're biali ber 'ta ne gizonai 'ta 're biali ber 'ta... haik 'e diru pixkat behar baizuten, (haik ez zuten). Han soldauxkan ematen ziyotena ez zen pasako, gutxi, ze sueldo mango ziyoten ba. (...) askoik, gutxi.
- Eta anaia 're gerratik atera zen? Biziyik ate zen baita 're? Gizonan anaiya?
- Gizonan anaiya 're biziyik ate zen. Haik biyek biziyik ate zin. 'Ta hoi hola 'ta neriak 'e ibili zien: bi billi zin reketetan 'ta bi gorritan.
- Bi gorritan ze? zue anaiak?
- Bai. Ne anaiak.
- Zuek anaiak bi ibili zin reketetan eta bi gorritan?
- Bi gorritan.
- 'Ta!?
- O! Ez zuten inkiik. Ez zuten elkarrenganako zeaik; temaik.
Eaman deittu itten zittuzten eta eaman, 'ta horrekin... ez zuten.
- 'Ta geo gerra 'ta geo, berriz juntatuko zin ba?
- Gerra bukatu zenin itxian 'ta elkarrekin juntatu aleiya.
- 'Ta ez al zin haserratzen?
- Ez, ez. Reketik ez. Konpreintzen zuten nolako... obligaziyo bat izan zela. Zertik reketik Irun aldian dena rekete zen.
- Obligatu in zittuzten?
- Bai, obligatu. Hola. Istoriyak!
Nor Irastortza Artola, Inaxi
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-015
Pasartea 0:24:00 - 0:26:40 (2' 40'')
Laburpena Bileran ezagutu zuen gizona. Gerra etorri arte ezin izan zuten ezkondu, gizona gerran baitzen. Inaxiren anaia aritzen zen gizonaren baserrian laguntzen. Inaxiren beste lau anaia: bi gorrietan eta bi erreketeetan. Baina ez ziren haserre izaten beren artean; ez zen ez 'inkiik' eta ez 'temaik' beren artean.

Jose Mari Egues, alkate

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

- Geo alkate... Zea, Naparrutik etorri zen!
- Ui ama!
- Maximon atta!
- Maximo Eguesen atta?
- Zapaterua nola zen?
- Bai!
- Haen atta! Joxe Mai! Geo Joxe Mai, hua 're Naparra, hua jarri zen Alkate! Akabo, harrekin geo dena, bukatu zen dena. Hor Urkabeko mendiy hoi denak... Ez zen arbolik eta ezer 'e! Hoa Maximon atta jarri zenin, arbolak 'ta denak jarri zin.
'Ta geo torri zen handikan puska batea neua, denak erre zittun arbol guziyak!
- Hara!
- Denak hondatu zin!
- Hara!
- Bai. Hoi arront ederki eondu zen arboldua! Eta geo halako zea etorri zen, embate gaixtu holako bat, denak hondatu zin! Geo berriyak jarriyak dia berriz denak!
- Ordun harrek huaxe in zun!
- Bai, bai. Geo huaxe eondu zen Alkate 'ta zapatero. Bi gauzak hura!
- A! Zapaterua zen hua 're?
- Zapaterua zen atta!
- Geo semik seittu zun!
- Bai. Geo semik seittu zun, bai! Zapaterua zen atta. Atta zapaterua zen. Bai.
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-013
Pasartea 0:38:45 - 0:40:00 (1' 15'')
Laburpena Nafarroatik etorritako Jose Mari Egues alkatea izan zen. Denbora gutxi egin zuen, baina Urkaben landatzeko denbora eman zion.

Atxilotuak, gerran

admin-k bidalia Ar, 04/22/2008 - 12:31-n

Transkribapena

- Arizmendi 'ta Beldarraiñaneko... Alkatia ordun zea genun, Beldarraiñenekua genun! Haik eaman zittuzten.
- 'Ta haik ze in zittuzten?
- Karrikatik Naparrura eaman zittuzten. 'Ta nei itxetik hartu 'ta eamanazi ziten alkatia hartzea!
- Zuri?
- Hantxe jon ber izandu nun!
- 'Ta noa? Non zon hua?
- Alkatia Beldarraiñenin bizi zen.
- Beldarraiñenin?
- Beldarraiñenin. Eta hura hartutzeko, alkatia hartzeko, Arantxan bekua, atta, Balentin Santakruz, dendan zon eta jon zin haena! 'Ta harrek ez jon nahi. Eta geo nei trimbria betik. Beitu 'ta bat estraiñua! San zin, jeisteko betti 'ta san niyon baietz, jetxiko nitzala.
Jetxi nintzan 'ta san zin: "ez zizu ezer 'e pasako, baiño bakar-bakarrik nahi genuke Alkatia non bizi den eakustia zuk!" 'ta san niyoten. "Alkatia? zertako eakutsi ber yotet Alkatia non bizi den?" Hola san niyoten!
San niyoten, ez ziyola ezer 'e pasako, bakarrik Alkatia hartu ber dugula! Eta guazen guekin 'ta bertan utziko zattugu bueltan! Baita jon, hora atezi Alkatia etxetik, Beldarraiñena, hartu Alkatia 'ta geo... Zein zuten bestia? Iturriozkua zen beste gizon bat hartu zuten,
haren bazterrin Alkatikin, eta ni atzetik, hala plaza! Ni itxea ailletu nintzanin, san zin batek erderaz: "ya puedes ir a casa ahora. ¡No se preocupe, e! Que no le va a pasar nada." san zin. San niyon: "bueno, muchas gracias, pero, pero me alegraría que no pasará nada."
Holaxe san niyoten, "que no pasara nada?" 'ta san zin: "¡no pasará nada!" Biarren euneko Aizmendi hilla, Alkatia hilla, bestia eaman zutena hilla! Eta gue goikua, gizona, Andres Etxeberria hura 're eaman zuten, hua biziik ez dakit zembat dembo, biño geo hil zuten hura 're! Horra ba!
- Hau disgustua zutzako 're, e!
- Oi...! Gauza trixte asko pasia ga!
- Alkatia zein zen?
- Belderrain.
- Beldarrain?
- Beldarrain.
- Apellidua, Beldarrain?
- E?
- Apellidua Beldarrain?
- Apellidua... Bai! Feliciano Beldarrain.
- 'Ta bizi, non bizi zen?
- Beldarraiñenin.
- A!
- Beldarraiñenin itxia bena zuten, bena zuten.
- Zein zen Beldarraiñ itxia?
Nor Zubialde Olaskoaga, Kaxilda
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-013
Pasartea 0:34:30 - 0:37:20 (2' 50'')
Laburpena

Gerra garaian, Feliciano Beldarrain zegoen alkate, eta militarrak Kaxildaren bila joan ziren alkatearen etxera lagun ziezaien. Alkatea eta iturrioztar bat hartu zituzten. Kaxildari etxera itzultzeko esan zioten. Atxilotuei zer gertatuko zitzaien galdetu zuen eta militarrek ez zitzaiela ezer gertatuko esan zioten. Baina atxilotutako guztiak ez ziren itzultzen.